Pedagogika 015, 6-son Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

Вайсбурд М. Л., Блохина С. А.
Обучение пониманию иноязычного текста при чтении 
как поисковой деятельности // Иностранные языки в школе. – Москва, 1997. – № 2. – С. 93.
3
Доблаев Л. П.
Вопросы психологии понимания учебного текста. – Саратов: Саратовского 
университета, 1965. – С. 92. 

---

PEDAGOGIKA
2015, 6-son
 
 
105 
Tayanch tushunchalar orasida motivatsiyalangan leksika va ma’nosi 
kontekstdan ma’lum bo‘lgan so‘zlar (avval o‘rganilgan so‘zlardan yasalgan 
so‘zlar, konversiyalangan so‘zlar, yangicha ma’nodagi tanish so‘zlar). 
Lingvistik xarakterdagi tayanch tushunchalar sifatida, shuningdek, 
harakatlanuvchi shaxsni, harakatni, harakat obyektini va boshqalarni tanishga 
yordam, beradigan grammatik informatsion belgilar: affikslar, artikllar, 
predloglar, bog‘lovchilar, gapda so‘z tartibi, yordamchi va modal fe’llar ham 
qo‘llaniladi.
Yana shunga e’tibor qaratish lozimki, matnda tayanch so‘zlarni topish, 
shubhasiz, tushunish jarayonini osonlashtiradi, biroq to‘liq muvaffaqiyatga 
erishish garovi bo‘la olmaydi. Matndan axborotning ma’lum fragmentlarini 
ajratib olish emas, balki ko‘proq ularni umumlashtirish muhim. 
M. L. Vaysburd va S. A. Bloxina chet tildagi matnni tushunish uchun 
muhim bo‘lgan quyidagi mezonlarni ajratib ko‘rsatadi: 
1. Tushunishni o‘rgatishning asosiy obyekti matnning mazmuni ekanligi; 
2. Matnni tushunishni o‘rgatishdagi murakkabliklardan biri o‘quvchining 
passivligi, ya’ni tanqidiy fikrlashning rivojlanmaganligi; 
3. Matnni tushunishni o‘rgatish uchun tegishli (leksik, lingvistik, mantiqiy-
mazmunli, grammatik) tayanchlarni topishni o‘rgatish; 
4. So‘zlar, leksik-grammatik strukturalarni mustaqil fikr va xulosalar 
tarzida asta-sekin umumlashtirish bilan tushunishni o‘rgatish
1
.
L. P. Doblayev avvaldan qo‘yilgan savollarning afzalligi haqida shunday 
deydi: bunday usul o‘quvchilarning fikrlash jarayonlarini rag‘batlantirib, ularni 
maqsadga erishish javoblarni topishga yo‘naltiradi, matnni o‘z so‘zlari bilan 
ifodalab berishlariga ko‘maklashadi, matnni o‘zlashtirishdagi mustaqillik 
darajasini oshiradi, uni mexanik idrok etishning oldini oladi
2
. Bunday savollarga 
javob topishning natijasi o‘z bilimiga ishonchning kuchayishi, ishidan qoniqish 
hissining paydo bo‘lishi, matn bilan ishlashga qiziqishning ortishi hisoblanadi. 
Matnni tushunish usullarini shakllantirishning to‘rt bosqichi mavjud: 
Birinchi bosqichda ko‘proq bitta asosiy usul (“o‘ziga o‘zi savol berish – 
unga matndan javob topish”) qo‘llanadi va ba’zan antisipatsiya (lotincha, 
“anticipatio”, oldindan sezish) usuli qo‘llaniladi. 
1