Pedagogika 015, 6-son Muassis: Nizomiy nomidagi Toshkent

Tayanch tushunchalar: 
neyrolingvistika, matn, matn lingvodidaktikasi, chet til 
o‘qitish metodikasi, sarlavha, affiks, artikl, predlog, bog‘lovchi, so‘z tartibi. 
Fanda “matn” ta’rifida ikki yo‘nalish kuzatiladi: unga ham psixologik, ham 
lingvistik jihatdan yondashiladi. Har ikkalasida ham mushtarak tomon matn nutq 
oqimining qismi deb tan olinishidir. “Matn” aynan “aloqa”, “birlashish” 
ma’nosini bildiradi. Ayrim tilshunoslar faqat yozma shakldagi yaxlit nutq yoki 
nutq qismini matn deb ataydilar. Masalan, rus tilshunosi L. M. Loseva “matn” 
tushunchasini aniqlashda barcha matnlar uchun xos bo‘lgan belgilardan kelib 
chiqish lozimligini ta’kidlaydi va bu belgilarning birinchisi sifatida uning yozma 
shaklda bo‘lishini alohida qayd etadi
1
.
I. R. Galperin “matn ko‘p o‘lchovli, uning istalgan bo‘lagiga ko‘p marta 
qaytish mumkin. Agar og‘zaki nutq harakat, jarayon bo‘lsa, matn ikki yoqlama 
1
Лосева Л. М.
Как строится текст. – Москва: Просвещение, 1980. – С. 90.

---

PEDAGOGIKA
2015, 6-son
 
 
103 
tabiatga ega, ya’ni u ham statik, ham dinamik xususiyatga ega”
1 
– deb 
ta’kidlaydi. Yirik o‘zbek tilshunosi O‘. Q. Yusupov ta’rifiga ko‘ra, “Matn − eng 
katta nutq birligi bo‘lib, odatda, mustaqil gaplar va murakkab sintaktik 
birliklardan tashkil topadi, ammo u birgina gapdan ham iborat bo‘lishi mumkin 
(masalan, telegrammalar)”
2
.
Aytish joizki, zamonaviy lingvistika aynan matnni asosiy masala sifatida 
baholar ekan, uni tushunish jarayoni alohida ahamiyat kasb etadi
3
. Matnni o‘qib 
tushunishning birinchi darajasi tarjima bilan bog‘liq. Matnni tarjima qilgan 
mutarjim muallif g‘oyasini tushunishi va uni yoritishi mumkin, biroq uni 
asliyatda berilgan mazmunidan ziyoda qo‘shib yozishi mumkin emas. 
Matnni o‘qib tushunishning ikkinchi darajasi sharhlashdir. Uni quyidagi 
sxemada berish mumkin: asliyat matni = tarjima matni + sharh matni. Ikkinchi 
darajada matnni tushunish faqat uning mazmunini boshqa til vositalari bilan 
aytib bera olish va sharhlash degani emas S. A. Reyserning yozishicha, sharh 
qaysi o‘quvchilar toifasi uchun mo‘ljallanmasin, u hamisha o‘quvchiga matnni 
tushunishga yordamlashishi kerak. Sharhning vazifasi asar kontekstini qayta 
o‘qitish va tavsiflashdan iborat
4
. 
Matnni o‘qib tushunishning uchinchi darajasi izohlashdir. Izohlash 
(interpretatsiya, talqin)ning vazifasi, avvalo, asar mazmunini chuqur anglash, 
muallif g‘oyasini imkon qadar adekvat tushunish va uni o‘quvchilar asarni 
o‘qishdan topadigan ma’no yaxlitligi bilan qiyoslash, muallif yashirishga 
uringan, to‘g‘ridan to‘g‘ri aytishni istamagan yo ayta olmagan, ifodalay 
olmaganini yaqqol ko‘rinishda taqdim etishdan iborat. Yangi matn izoh matni 
bo‘lib, u original matnda berilgan murakkab kodlangan ma’no barcha uchun 
tushunarli til vositalari yordamida beriladigan yo‘nalishdagi asar sifatida 
shakllanadi. Izoh aniqlik va bir ma’nolilikka intiladi. 
Fanda matn mazmunini tushunish jarayoni muhim ahamiyat kasb etadi. 
Tadqiqotchilar, tushunish jarayonini amalga oshiradigan quyidagi malakalarni 
ajratib ko‘rsatadi: 
1