Pedagogika 015, 4-son Muassis: Nizomiy

Ҳайдаров Ф. И., Жўраев Н. С. Стресс ёки руҳий мувозанатни сақлаш осонми?
– Тошкент: ТДПУ, 2003. – Б. 6-7. 

---

PEDAGOGIKA
2015, 4-son
 
 
55 
hislar qanchalik rivojlansa, bolalarda qo‘rquv hissi shunchalik ko‘proq 
shakllanadi. Ularga nisbatan “seni amaki olib ketadi, men sendan ketib qolaman” 
degan iboralarni ishlatish bolalarda qo‘rquv, xavotirlanish, o‘ziga ishonmaslik 
kabi xislatlarni shakllantiradi. Ayrim o‘qituvchilar o‘quvchilarni yomon baho 
qo‘yish bilan qo‘rqitib, o‘z obro‘yini mustahkamlashga harakat qiladi. Biroq 
bunday vaziyat o‘quvchi psixikasiga aks ta’sir ko‘rsatib, uning o‘z bilim va 
qobiliyatlariga bo‘lgan ishonchini pasaytirishi, past o‘zlashtirishni keltirib 
chiqarishi hamda maktab nevrozini paydo qilishi mumkin. 
Doimiy qo‘rquv ta’siri ostidagi bolalar hayotida moslashuv jarayoni 
xotirjamlik bilan o‘tmaydi, bu holatdagi bolalar boshqa odamlardan qo‘rqadi va 
berilgan vazifalarni to‘liq bajara olmaydi. Bunday bolalar o‘zlarining ongida 
“men nimadir qilishim kerak, hamma mendan qo‘rqsin” kabi tushuncha asosida 
agressiya niqobini kiyib oladi, lekin ularning ishonchsizlik tuyg‘usi ustunlik 
qiladi. Psixologik nuqtayi nazardan qaralsa, bunday bolalar muloqot olamidan 
voz kechadi va o‘z ichki dunyolariga berkinib yashaydi yoki agressiv xulq-atvor 
bilan o‘z qo‘rquv, xavotirlarini yashiradi. Ayniqsa, ota-onalarning ularga bo‘lgan 
munosabati noto‘g‘ri tarbiya yo‘nalishlari emotsional jihatdan ta’sirchan bolalar 
tomonidan og‘riqli qabul qilinib, turli xil shakldagi qo‘rquv, o‘ziga 
ishonchsizlik, bilish jarayonlarining sustlashuvida namoyon bo‘ladi. 
I. V. Dubrovina o‘tkazgan tadqiqot ishlarida oilada keng tarqalgan 
noto‘g‘ri tarbiya tiplarini aniqlashga muvaffaq bo‘lgan. “Qo‘rquvli-badgumon 
tarbiya tipi”da bola tug‘ilishi bilan birgalikda uning sog‘lig‘idan, kelajagidan, 
individual 
holatidan 
tashvishlanish 
boshlanadi. 
Natijada 
bola 
tabiiy 
qiyinchiliklarni tashvishli qabul qiladi, atrofdagilarga nisbatan ishonchsiz 
munosabatda bo‘ladi. Buning oqibatida bola qo‘rqoq, qat’iyatsiz, tortinchoq, 
arazchi, haddan ziyod o‘ziga ishonchi past, nomustaqil bo‘lib o‘sadi
1
. 
Aynan qo‘rquvi yuqori darajada bo‘lgan o‘quvchilarga nima xosligi va 
ularda yuqori darajadagi qo‘rquvning namoyon bo‘lishi quyidagicha farqlanadi: 
­ 
yetarli asoslar bo‘lmasa ham, muvaffaqiyatsizlik haqida qayg‘urish; 
­ 
o‘z yutuqlaridan qoniqmaslik; 
­ 
qo‘rquvga ega bo‘lmagan bolalarga qaraganda muvaffaqiyatsizlik va 
keraksiz hodisalarning yaxshiroq eslab qolinishi; 
­ 
tashqi bahoga ko‘ra ish tutish; 
1