Pedagogik tadqiqotlarning mazmuni va

Metodologik ta’minot manbalari.
Pedagogika fani bo‘yicha amalga 
oshiriladigan tadqiqot ishlarinig metodologik ta’minoti qator o‘ziga xosliklariga 
ega. Metodologik ta’minoti manbasi tushunchasi tadqiqotchi uchun mo‘ljal olishga 
imkon beruvchi va ierarxik mansublikka ega alohida turdagi bilimlar yig‘indisini 
anglatadi.
Tadqiqotchi uchun mo‘ljal olishga yordam beruvchi birinchi metodologik 
manba falsafiy qoidalar va undagi metodologik funksiyalardir. Masalan, nazariya va 
amaliyot birligi haqidagi nazariya. Ana shu tarzda falsafa metodologik ta’minot 
manbalaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi.
Metodologiyaning bir nechta darajalarining mavjudligi umumfalsafiy 
qoidalar, shuningdek, umumilmiy metodologiya darajasida ishlab chiqilgan bilimlar 
va yondashuvlarni metodologik ta’minot tarkibiga kiritishga teng huquq beradi.
Metodologiyaning yana bir manbasi pedagogika sohasida tadqiqi qilingan 
ilmiy ishdir. Mazkur tadqiqotlarning natijalari yaxlitlikda pedagogikaning o‘ziga 
xosliklari, uning boshqa fanlar bilan aloqasi, pedagogik faktlar, pedagogik 
nazariyalarni shakllantirish shart-sharoitlari, pedagogikaning obyekti va predmeti va 
mustaqil amalga oshirilgan pedagogik tadqiqotlar haqidagi bilimlarni o‘zida aks 
ettiradi. Ushbu tadqiqotlarda ta’lim sohasida qo‘llaniladigan fan metodlari haqidagi 
bilimlar konkretlashtiriladi. Mazkur tadqiqotlarning vazifasi – pedagogik fanlarni 
amaliyot bilan aloqadorlikda rivojlanish qonuniyatlari va tendensiyalari, pedagogik 
tadqiqotlar samaradorligi va sifatini oshirish tamoyillari, pedagogika qo‘llaniladigan 
tushunchalar va metodlarni tahlil etishni aniqlashtirishdan iborat. 

---

Metodologik bilimlar amaliy pedagogik faoliyat qonuniyatlari va tashkiliy 
tizimlarini aniqlashda o‘ziga xos vazifalariga ega bo‘lgan maxsus-ilmiy 
tadqiqotlarni o‘tkazish uchun asos sifatida xizmat qiladi. 
Yuqorida bayon etilgan pedagogika sohasidagi tadqiqotlarning ikki turi bir 
tomondan metodologik, ikkinchi tomonidan maxsus-ilmiy tahlilga tegishli ekanligi 
haqida gapirish imkonini beradi. Ular turli obyekt va yo‘nalishlarga ega va muammo 
doirasi bilan bir-biridan farq qiladi. 
Maxsus-ilmiy tadqiqotlar (masalan, ta’lim va tarbiya qonuniyatlari) bevosita 
pedagogik faoliyatga yo‘naltirilgan, o‘z navbatida mazkur voqelikni ilmiy aks 
ettiruvchi – metodologik tadqiqot sifatida ham qaraladi (ta’lim amaliyotini ilmiy 
asoslash usullari). Mazkur farq metodologik tadqiqot jarayonida uni nazariyada aks 
ettirishning samarali usullari va nihoyasida mazkur nazariyani amaliyotga ta’sirini 
kuchaytirish maqsadida pedagogik faoliyatga murojaat qilish zarurati yuzaga 
chiqadi. Masalan, o‘qitishni ilmiy asoslash usullarini tadqiq etishda ta’lim metodlari 
haqidagi tasavvurlar turli metodlarni amaliyotda qo‘llash bilan bog‘liq masalalar 
yuzaga keladi. Aynan amaliyotdagi kamchiliklar olimlarni fanga, ilmiy bilishdagi 
bo‘shliqlarga murojaat qilishni, keyin ushbu kamchilik va bo‘shliqlarning yuzaga 
kelish sabablarini metodologik tahlil qilishga murojaat qilishga majbur qiladi. 
Amaliyot uchun pedagogikada qo‘llaniladigan tushunchalarni tartibga solish, 
kompleks tadqiqotlarni samarali tashkil etish uchun pedagogikaning boshqa fanlar 
bilan aloqdorligi mexanizmini o‘rganish katta ahamiyatga ega. 
Metodologik tadqiqot aynan tadqiqiy tavsifga ega bo‘lishi lozim, ya’ni 
istalgan ilmiy tadqiqotga qo‘yiladigan talablar to‘liq bajarilishi lozim, umumiy 
mulohaza va konspektiv xarakterga ega bo‘lib qolmasligi zarur. Pedagogika 
sohasida konkret metodologik tadqiqot xususiy maxsus predmetiga ega va u yoki bu 
fan bo‘limlari holati, amaliyot uchun yo‘naltirilgan normativ materiallarni asoslash 
xarakteri va sifati, pedagogik konsepsiyalarni ishlab chiqish va ularni amaliyotga 
joriy etish dalillarida aks etuvchi empirik materiallarga tayanadi. 
Empirik tavsifdagi (metodologik empiriya) metodologik bilimlar ilmiy bilish 
usullarini qo‘llash haqidagi tadqiqotchining fikr-mulohazalari, ya’ni metodologik 

---

refleksiya natijasi sifatida aniq maxsus-ilmiy tadqiqotlar jarayonida ham 
shakllanadi. Qachonki, u shu tarzda tanlangan obyekt bo‘yicha o‘z harakatini 
kuzatib borsa, mazkur turdagi bilimlar metodologik ta’minot tarkibiga qo‘shilib 
boradi. Ularning o‘ziga xosligi shundaki, maxsus rejalashtirilgan metodologik ishlar 
hosilasi emas, boshqa (maxsus-ilmiy) obyektga maqsadli tadqiqot mahsuli garovi 
sifatida namoyon bo‘ladi. Empirik bilimlar obyektga bog‘langan bo‘lib, shuning 
uchun umumiy tavsifga ega bo‘lmaydi. Ularni qo‘llash mazkur tadqiqot vazifalari 
bilan cheklanadi. 
Masalan, o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni shakllantirish yo‘llarini ishlab 
chiqish jarayonida asoslovchi tajriba-sinov ishlarini o‘tkazish natijasida olingan 
tadqiqotchining shaxsiy tajribasi boshqa, masalan o‘quv materiallarini 
strukturalashtirish muammosi bilan shug‘ullanayotgan kishi uchun qo‘l kelishi 
ehtimoldan yiroq. Hech iloji bo‘lmaganda, tizimli yondashuvda qo‘llaniladigan 
modellashtirish, ideal obyektlarni kosntruksiyalash kabi ilmiy metodlarga taalluqli 
metodologik orientirlarga tayaniladi. 
Metodologiya sohasi va maxsus-ilmiy sohani bir-biridan farqlash zarur: 
metodologik tahlil obyekti va maxsus-ilmiy obyekt tahlil, metodologik muammolar 
va maxsus-ilmiy muammolar, metodologik va maxsus-ilmiy tadqiqotlar. 
Metodologik faoliyat sohasida maxsus-ilmiy tadqiqotlar ta’minotini metodologik 
tadqiqotnikidan farqlash zarur.