Pedagogik fikrlar rivoji

---

1924-1991- YILLARDA O’ZBEKISTONDA TA’LIM TIZIMI VA 
PEDAGOGIK FIKRLAR RIVOJI. 
Tarixdan ma`lumki, sobiq Sovet davlati, xalqi o`z boshidan kechirgan og`ir 
davrlardan biri ikkinchi jahon urushi yillaridir. O`sha davrda mamlakatimiz yoshlarini, 
xususan respublikamiz yoshlarini yuqori axloq ruhida, ayniqsa vatanparvarlik, do`stlik, 
mehnatsevarlik, ongli intizom, fidokorlik, birdamlik ruhida tarbiyalash avj olib ketdi. 
Bu tarixiy sharoit taqozosi edi. 1941 yil 22 iyunda fashistlar Germaniyasi hujum 
qilmaslik haqidagi bitimni buzib, urush e`lon qilmay turib sobiq Sovet Ittifoqiga 
bostirib kirdi.Sobiq Sovet Ittifoqi hamma xalqlarni Vatanni yakdillik bilan mudofaa 
qilish uchun otlantirdi. Sharqda mash`al — O`zbekiston ham himoyaga o`zining 
munosib hissasini qo`shdi.Kishilar fabrika va zavodlarda, shaxta va temir yo`llarda, 
kolxoz, sovxoz va MTS larda — hamma joyda “Hamma narsa front uchun, hamma 
narsa g`alaba uchun” degan shior ostida fidokorona ishladilar. Butun kuch, vosita va 
imkoniyatlar Vatan mudofaasiga, dushman ustidan g`alaba qilishga safarbar etildi. 
Mudofaa fondi tuzish, tanklar, samolyotlar hamda boshqa jangovar texnikalar qurish 
uchun 
mablag` 
yig`ishda 
umumxalq 
harakatining 
avj 
olishi 
xalqlarning 
vatanparvarligini yana bir bor isbot etdi.Mamlakatlar mudofaa fondiga pul, qimmatbaho 
narsalar, 
davlat 
obligatsiyalari, 
xullas 
kimda 
nima 
bo`lsa, 
hammasini 
topshirdilar. Urushning dastlabki kunlaridayoq birgina Toshkent shahrining o`zida 
mudofaa fondiga 5,5 million so`mdan ortiq pul yig`ildi. Vatan uchun belgilangan 
shanbaliklar vatanparvalik ruhi ostida o`tdi.Dushman vaqtinchalik bosib olgan erlardagi 
anchagina zavodlar, fabrikalar, ishlab chiqarish korxonalari, turli muassasalar 
O`zbekistonga ko`chirildi. O`zbekiston ularni joy, ishchi kuchi bilan ta`minladi. Buning 
ustiga frontdagi armiyani oziq-ovqat va kiyim-kechak bilan ta`minlash asosan o`zbek 
xalqi zimmasiga tushdi. Ishchi kuchi etishmaganidan qishloq xo`jalik mahsulotlarini 
yig`ib-terib olish ancha orqaga cho`zilib ketmoqda edi. Sobiq SSSR Oliy Sovet 
Prezidiumining 1942 yil 13 fevralda chiqargan “Urush yillarida mehnatga qobiliyatli 
bo`lgan barcha kishilarni ishlab chiqarish sohasiga va qurilishga jalb qilish 
to`g`risida”gi farmoni mamlakat ichkarisidagi ishlarni birmuncha izga soldi. 
Ikkinchi jahon urushi davrida maktablarning o`quv dasturlari sharoitga 
moslashtirildi. Sobiq SSSR Xalq Komissarlari Soveti 1943 yil iyul oyida bir qator yirik 
shaharlarda o`g`il bolalar bilan qiz bolalarni alohida o`qitishni joriy etdi. Masalan: 
O`zbekistonda alohida o`qitish 1943 yil sentyabrdan boshlab Toshkent shahrida amalga 
oshirildi. 1 dekabrdan boshlab yana 4 ta yirik shaharlarda — Buxoro, Urganch, 
Farg`ona va Marg`ilonda amalga oshirildi.Urush yillarida harbiy-fizkultura darslari 
soati ko`paydi. harbiy o`qish 1-sinfdan boshlab o`tila boshlandi, harbiy ta`lim faqat 
o`g`il bolalarga emas, qiz bolalarga ham o`rgatila boshlandi. 

---

O`quvchilar BGTO, GTO, VS normalarini juda yaxshi o`zlashtirib, havo harbiy 
hujumiga qarshi kurashish malakalarini egalladilar. 
Yuqorida eslatib o`tganimizdek, urushning dastlabki kunlaridan boshlab urushga 
ketayotgan joylardan O`zbekistonga ko`plab yosh bolalar va kattalar evakuatsiya 
qilingan edi. 1942 yilda evakuatsiya qilinganlar soni 716 mingga etdi.1943 yilda 
O`zbekiston hududida 154 ta bolalar uyi bor edi. Bolalar uyining soni 1945 yilga kelib 
242 taga, undagi tarbiyalanuvchilar soni esa 31.500 ga etdi.Urush davrida o`qituvchilar 
sonini ko`paytirishga alohida e`tibor berildi. Chunki ko`pchilik pedagoglar frontga 
safarbar qilinganligi uchun Respublika bo`yicha 1940—1941 o`quv yilida 36267 nafar 
o`qituvchidan 30616 kishi qoldi. Frontga ketgan o`qituvchilar o`rnini to`ldirish uchun 
qisqa muddatli o`qituvchilar tayyorlash kurslari ochildi. 1941 yildan 1943 yilgacha bu 
kurslarni 16 ming o`qituvchi bitirib chiqdi. Boshqa sohada ishlayotgan o`qituvchilar 
ham maktabga qaytarildi. Mahalliy maktablar uchun o`qituvchilar tayyorlash ishiga, 
ayniqsa, o`zbek xotin-qizlaridan ko`proq jalb etish zarurligi alohida qayd 
etildi.Shaharlardagi maktablarda o`qish uch smenada olib borilar edi. Bu hol esa tabiiy 
holatda ta`lim-tarbiya jarayonini qiyinlashtirishga olib kelgan edi. Darslar 40 minutga 
qisqargan. Ashula va rasm darslari umuman o`tilmagan.Kitoblarning etishmasligi 
tufayli o`qituvchilar og`zaki tushuntirishga katta e`tibor berdilar.
Yangi o`tiladigan dars o`qituvchi tomonidan doskaga yozilar, o`quvchilar uni 
daftarga ko`chirib olishar edi.Sharoit taqozosi bilan ko`pchilik o`quvchilar ham 
maktabda o`qib, ham qishloq xo`jalik ishlarida faol qatnashdilar. Barcha ishlab 
chiqarish muassasalarida, zavod va fabrikalar qoshida kurslar ochilib, o`quvchilar 
o`qishdan ajralmagan holda mehnat qildilar. O`zbekiston mahalliy Sovetlari, sobiq 
SSSR XKS ko`rsatmasiga binoan, 1943 yilning 1 yanvaridan boshlab 8—10-sinf 
o`quvchilarini hamda katta yoshdagi o`zbek o`qituvchilarini o`qish haqi to`lashdan ozod 
etdi. Qozoq, qirg`iz, tojik, qoraqalpoq, turkman va boshqa mahalliy xalqlar bolalari ham 
o`qish haqi to`lashdan ozod bo`lishdi.1942 yilning boshida sobiq SSSR Xalq 
Komissarlari Soveti qishloq xo`jalik asoslarini maktabda o`qitiladigan fanlardan biri 
sifatida kiritish haqida buyruq chiqardi. Davlatning maxsus ko`rsatmasiga binoan 1943 
yildan boshlab ba`zi maktablarda o`quv ishlab chiqarish ustaxonalari ochila 
boshlandi.Ikkinchi jahon urushi g`alaba bilan tamom bo`lgach respublika xalq ta`limi 
urushdan keyingi yillarda bir qator jiddiy qiyinchiliklarni engib o`tishga to`g`ri 
keldi.Urush davrida maktablar tarmog`i birmuncha qisqargan, o`quvchilar soni ham 
shunga yarasha kamaygan edi. Ko`pchilik o`quvchilar turli sinflardan o`qishni tashlab, 
frontga, front uchun qurol-aslaha ishlab chiqaradigan zavod va fabrikalarga ishga ketib 
qolishdi. 
O`sha yillarda yangi maktab binolari qurilmaganligi va eski maktablarni o`z 
vaqtida ta`mirlanmaganligi sababli ko`p maktab binolari o`quv jarayonini maromida 
tashkil etish va gigiena talablariga javob bermas edi.Urushdan keyingi dastlabki yillarda 

---

o`quvchilarning maktabni tashlab ketishi garchi birmuncha kamaygan bo`lsa ham, har 
holda davom etaverdi. Tuman xalq maorif bo`limlari mudirlari, maktab direktorlari va 
ta`lim bo`yicha direktor muovinlarining 60% dan ko`prog`i tegishli ma`lumotga ega 
emasdi. 1950 yilda 7125 maktab o`qituvchilarga muhtojlik sezardi.Rasmiy Hokimiyat 
soxta proletar baynalmilalligini amalda kuchaytirish maqsadida maktablarda rus tili va 
adabiyotini kengroq o`qitishga urg`u berdi. Natijada 60-yillarda O`zbekiston tarixi, 
o`zbek tili va adabiyoti, chet tili, musiqa va ashula darslari hajmi keskin qisqardi va ular 
o`quv rejasida belgilanganidan haftasiga 16,5 soat kamayib ketdi. Ulardan bo`shagan 
soatlarga esa rus tili va adabiyoti fani o`qitildi. Masalan, o`qituvchilar «XIX asrni 
ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida o`zbek adabiy muhiti», «Milliy madaniy 
jarayonlar» to`g`risidagi mavzularda dars o`tishi lozim bo`lgan soatlarda rus 
madaniyatining «progressiv» ahamiyatini ko`rsatib berishga majbur bo`ldilar. Natijada 
boy va ko`hna o`zbek xalqi tarixini o`rganishga 52 soat ajratilgan holda boshlang`ich 
maktablarda rus tili va adabiyoti fanlari uchun 1600 soat ajratilgan. Xalq xo`jaligini 
tiklash hamda rivojlantirish sohasida urushdan keyingi birinchi besh yillikda o`ziga xos 
jiddiy kamchiliklarga duch kelindi. Birinchidan, aholi o`zi tug`ilib o`sgan shaharlariga 
qaytib ko`chib o`tayotganligi sababli aholi sonida keskin o`zgarishlar ro`y berdi. 
Ikkinchidan, majburiy ta`lim maktablarida o`qitiladigan bolalarni hisobga olishning 
aniq va tezkor tizimi belgilanmagan edi.Shuning uchun ham maorif xodimlari tezlik 
bilan maktab shoxobchalarini tiklash va kengaytirish hamda ota-onalari bilan birga 
evakuatsiyadan qaytib kelayotgan bolalarni yo urush vaqtida maktabni tashlab ketgan 
bolalarni maktablarga tortish sohasida juda katta ishlar qilish kerak edi. Aunday 
mas`uliyatni bajarishda ular dastlab boshlang`ich maktablarni tamomlagan bolalarning 
hammasini to`la ravishda o`qishga tortishga ayniqsa katta e`tibor berishlari lozim edi. 
Va bu ish ancha muvaffaqiyatli amalga oshirildi. Bu esa bolalarni va o`smirlarni 
umumiy-majburiy o`qitishni kengaytirish uchun zarur shart-sharoit yaratib berdi.Bu 
davrga kelib o`rta maktabni bitirib chiqayotganlarning soni oliy o`quv yurtlariga qabul 
qilinayotganlarning soniga qaraganda ancha ortib ketdi. O`rta maktablarni tamomlab 
chiqqanlarning ko`plari sanoat va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida ishlashlariga 
to`g`ri keldi. Biroq ular bu amaliy faoliyatga etarli sur`atda tayyorlanmagan edilar: 
maktablarda o`quvchilarni kasb tanlashga yo`llash ishlari yaxshi yo`lga qo`yilmagan 
edi.O`rta maktablarni tamomlaganlarni maxsus kasbiy tayyorlarligini oshirish 
maqsadida texnikumlar soni ko`paytirildi va shu texnikumlar qoshida to`liq o`rta 
ma`lumotli kishilarni qabul qiladigan bo`limlar ochildi. Bu bo`limlarga o`qish muddati 
2—3 yil qilib belgilandi. Mehnat zahiralari tizimida o`rta maktab negizidagi texnika 
bilim yurtlari ochila boshladi. Bu texnika bilim yurtlari 1—2 yillik o`qish muddati bilan 
yuqori malakali mutaxassislar tayyorlab berishi kerak edi. 
Urushdan keyingi yillarda 1943 yilda ochilgan ishchi va dehqon yoshlari 
maktablari (kechki va smenali) tarmog`i birmuncha kengaytirildi.1951—55 yillarga 

---

mo`ljallangan beshinchi besh yillik rejada politexnika ta`limiga katta o`rin berildi. Shu 
munosabat bilan ittifoqdosh respublikalarning Ta`lim vazirliklari o`quv rejalari va 
dasturlarini qayta qurib, politexnika ta`limini oshirish to`g`risida maktablarga 
ko`rsatmalar berdilar.1957—58 o`quv yilidan boshlab ba`zi pedagogika oliy o`quv 
yurtlarida boshlang`ich maktab uchun oliy pedagogika ma`lumotiga ega bo`lgan 
o`qituvchilar tayyorlashga kirishildi va buning uchun maxsus fakultetlar tashkil etildi. 
Lekin urushdan keyingi yillarda hamda mavjud jamiyatni rivojlantirish jarayonida 
respublika maktablarida hamma narsa risoladagidek olib borildi deyish xato bo`lar edi. 
Chunki o`tgan davrlar chuqur tahlil qilinganda qator kamchiliklar borligini ko`rish 
mumkin. Chunonchi, ko`pgina maktablarda o`quv-tarbiya ishlarining sifati davlat 
standarti talablariga etarlicha javob bera olmas, bir sinfda ikki yil qolgan o`quvchilar 
soni hamon ko`p, o`quvchilarning maktabni tashlab ketishlari esa tobora ko`payayotgan 
edi. Ko`pgina maktablarning moddiy-texnika bazasi tipovoy talablariga javob 
berolmasdi, maktablarda matematika, fizika, rus tili va chet tili fanlarida dars beradigan 
malakali o`qituvchilar etishmas edi, etti yillik umumiy majburiy ta`limni amalga 
oshirish va o`rta ta`limni rivojlantirish borasidagi ishlarda ham muayyan nuqsonlar yo`q 
emas edi. Bu kamchiliklarni bartaraf etish o`sha kunning birinchi galdagi vazifasi 
edi.Boshlang`ich maktabda to`rt yillik boshlang`ich ta`limdan uch yillik boshlang`ich 
ta`limga o`tish amalga oshirildi. To`liqsiz etti yillik o`rta maktab tashkil etilib, umumiy 
majburiy sakkiz yillik ta`lim maktabiga aylantirildi. 
Sakkiz yillik maktabni tamomlagan o`quvchilar quyidagi o`quv yurtlarida 
o`qishlari mumkin edi. Ular: 
1) To`liq umumiy ta`lim o`rta maktablarida (IX—X sinflarda); 
2) o`qish muddati uch-to`rt yillik bo`lgan texnikumlarda; 
3) hunar va umumiy ta`lim bilimlarini birgalikda beradigan hunar-texnika bilim 
yurtlarida hamda 
4) ishchi va qishloq yoshlari maktablarida. 
1959—1975-yillarda respublikada internat-maktablar, maxsus maktablar va kuni 
uzaytirilgan guruhlar tarmog`i rivojlandi va ularda tarbiyalanuvchilarning soni o`sdi; 
jismonan nuqsonli bolalar uchun maxsus maktablar tashkil qilindi; pedagog xodimlar 
tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmog`i kengaytirildi.70—80-yillarda 
O`zbekiston maktablarida ahvol sifat jihatidan o`zgarmay qolaverdi. Ularning moddiy-
texnik bazasi yaxshilanmadi. Ammo maktablar, o`quvchilar soni yildan-yilga ortib 
boraverdi. Masalan, O`zbekistonda 1945—46-o`quv yilida jami 4525 maktab bo`lib, 
ularda qariyb 998 ming o`quvchi o`qigan bo`lsa, 1970—71-o`quv yilida respublikaning 
umumiy ta`lim maktablari soni 7072 taga, o`quvchilar soni esa 3 mln.164 ming kishiga 
etdi... 1970—1980-yillarda xalq ta`limi uchun davlat tomonidan ajratilgan mablag` 11% 
dan 8% ga kamayib ketdi... 5% dan ortiq maktablarda issiq ovqat bufetlari tashkil 
etilmadi1. 

---