Pedagogik fikrlar rivoji

XX ASRNING 70—80-YILLARIDA O`ZBEKISTONDA XALQ TA`LIMI 
 
Xalq ta`limi tizimida muhim o`rinni egallagan umumiy ta`lim maktablari 
respublikamiz hayoti bilan chambarchas bog`langan bo`lib, davlatning mafkuraviy, 
madaniy vazifalariga xizmat qiladi. Shuning uchun ham respublikamizda hukumati, 
xalq ta`limi vazirligi joylardagi hokimiyatlar va jamoatchilik xalq ta`limi tizimini, 
jumladan, umumiy ta`lim maktablarini rivojlantirish, ularning tarmoqlarini kengaytirish 
va yangi binolar bilan ta`minlash, o`quv moddiy va texnika bazasini mustahkamlash 
hamda ularni yuqori bilimga ega bo`lgan o`qituvchilar bilan ta`minlash borasida bir 
qator tadbirlar amalga oshirildi. 
Jamiyatimizdagi mavjud maorif tizimining barcha bo`g`inlarida jamiyat 
taraqqiyoti talablari asosida yosh avlodning kamolotga etishi, bir butun shaxs sifatida 
shakllanishiga nihoyatda kam e`tibor berilar edi. Natijada umumiy ta`lim maktablarida 
ta`lim-tarbiya tizimi, mazmuni, shakl va metodlari, yosh avlodni har tomonlama 
shakllangan yaxlit shaxs sifatida shakllantirishga mos kelmay qoldi. Bu esa umumiy 
ta`lim va hunar maktablarni isloh qilishni taqozo etdi.Islohotda umumiy o`rta ta`lim o`n 
bir yillik bo`lib, I—IV sinflar — boshlang`ich maktab, V—IX sinflar esa to`liqsiz o`rta 
va X—XI sinflar — barchasi umumta`lim maktabini tashkil qiladi. Shuningdek, o`rta 
hunar-texnika bilim yurtlari, o`rta maxsus o`quv yurtlari kabi nomlangan. Mazkur 
tuzilishga binoan o`rta umumiy ta`lim maktablarida bolalarni olti yoshdan boshlab 
o`qitish nazarda tutiladi. Hunar-texnika ta`limi esa qayta tubdan o`zagrtirilib, “O`rta 
hunar-texnika bilim yurtlari”ga aylantirildi. O`rta ma`lumotga ega bo`lmagan, ishlab 
chiqarishdagi faol yoshlar uchun kechki (smenali) va sirtqi maktablar saqlanib 
qolindi.Umumiy o`rta va hunar ta`limi tizimining o`zgarishi bilan, oliy o`quv yurtlari, 
bilim dargohlariga qabul qilishning yangi qoidalari, talablari ishlab chiqiladi.Umumiy 
o`rta va hunar ta`limi bilan unda beriladigan ta`limning mazmuni, shakllari, metodlari 
va usullarini ham tashkil etilishini o`zgartirishni taqozo etadi. Buning uchun islohot 
taqozo etganidek, ta`limning mazmunini takomillashtirish zarur. Ta`limning mazmunini 
takomillashtirishning muhim shartlari o`quv dasturlari va darsliklari materiallarini 
o`quvchilarning yoshiga mos holda soddalashtirish, ortiqcha ikkinchi darajali 
materiallardan xalos etish zarur edi. O`quv fanlarining amaliy yo`nalishini kuchaytirish, 
mehnat tarbiyasi va kasb tanlashga o`rgatishni yo`lga qo`yish, ta`lim mazmunining 
politexnik yo`nalishini ta`minlash masalasi asosan amalga oshiriladi. O`quv darsliklari, 
metodik qo`llanmalar yaratildi; o`quv rejasiga “Atrof muhit bilan tanishish” (I—II 
sinflarda), “Informatika fa hisoblash texnikasi asoslari” (X—XI sinflarda), “Oila etikasi 
va psixologiyasi” (X—XI sinflarda), “Ishlab chiqarish asoslari. Kasb tanlash” (VIII—X 
sinflarda) kabi fan asoslari kiritildi va o`qitilmoqda, o`qituvchilar mehnatiga 
tabaqalashtirib haq to`lash joriy etildi, o`qituvchilar malakasini oshirish va qaytadan 

---

tayyorlash masalasida ijobiy siljishlar ro`y berdi, o`quvchilarni mehnat ta`limi va 
tarbiyasining mazmuni takomillashtirildi; hunar-texnika ta`limi tizimida ishchi xodimlar 
tayyorlash kengaytirildi; maorifning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash 
masalasiga nisbatan jamoat tashkilotlarining munosabatlari birmuncha o`zgargandek 
tuyuldi. Biroq, bu o`zgarishlar ta`lim-tarbiya jarayonini samarali tashkil etish, 
uyushtirish uchun etarli emas edi, albatta. Islohot birinchidan, “qayta qurish” sharoitida, 
maktab islohotining evolyutsion xarakterga egaligi, maktab ishining mazmuni, ilmiy-
pedagogik 
kadrlar, 
moddiy-texnikaviy 
ta`minlanish, 
boshqarishning 
tubdan 
o`zgartirilmaganligi ta`lim-tarbiyaning rivojlanishiga to`siq bo`ldi. Islohni amalga 
oshirishdagi tashkilotchilik ishlarining etarli bo`lmayotganligi, boshqarishdagi 
byurokratik metodga asoslanilayotganligi, xalq xo`jaligining ehtyojiga mos ravishda 
kadrlar tayyorlash mo`ljallanmaganligi ham islohot talablarini qiyinchilik bilan ham 
etilayotganligiga sabab bo`ldi. Bular esa o`z navbatida ta`lim-tarbiya saviyasini 
oshirishga salbiy ta`sir etdi. 
Shuni qayd etish zarurki, o`zbek maktablari sobiq ittifoq davrida milliy 
zamindan batamom uzilib qolgan edi. O`qish-o`qitishda Ovro`po, xususan o`rus tizimi 
qabul qilindi. Yangi davrdagi zamonaviylashtirishning “bilimdon” va “zukko” 
tashkilotchilari ming yillik yozuvimizni ham qayta-qayta almashtirib, natijada 
maktablarimiz o`quv-tarbiyaviy ishlar va xalq ruhiyatidan deyarli ajralib qoldi, avlod-
ajdodlarimizning dunyoviy, ma`naviy-axloqiy, ma`rifiy merosi esa umuman o`qitilmay, 
o`rgatilmay tashlab qo`yildi.