Paxta tozalash sanoatining hozirgi davrdagi holati va ilmiy-texnik rivojlanish y o'nalishi Hozirgi kunlarda O'zbekiston paxtani tozalash sanoati korxonalari «Bozor iqtisodiyoti»

Paxt. tozalallh 8anoatl korxonalarlnl loylhaluh 18h1.rlпlпи kelajakda" rlvoJlanlsh yo'll.rI

Paxt'.II1i dustlabki ishlash bo'yicha ishlab chiqarish obyektlarini loyihalash. аууаl0 ishlab turgun paxta tozalash zavodlarining ishlash tajribularini oddiy tizimga keJtirishdan boshlangan edi. 1930- yildan ЬШihluЬ toluli materiaJJami dastlabki ishlash (paxta, jun. kanup. рil1а) korxonalarini loyihalash ilmiy [ап sifatida tuzila boshlandi. Paxtani dastlabki ishlash koгxonalari tezlik bilan rivojlanishi sababIi 1930-1932- yillardan boshlab ishlab chiqilgan yangi loyiha bo'yicha O'zbckistonda butunluy yangi paxta tozalash zavodlari qurilib. ishga tusl1irildi. Yangi paxta tuzalash zavudlari}ling ishga tushishi respubIikada paxtani dastlabki ishlash koгxonalarining umumiy ishlab chiqarish quvvatini ko'payishiga sabab bo'ldi уа xorijiy mamlakatlardan paxta tolasini sotib ulib kelish butunlay to'xtatildi. 1933- -1940- yillar oralig'ida paxtachilik tarmog'ining shiddat bilan гivоjlШlisl1i sababIl paxtani qayta ishlash sanoatiga bog'liq zudlik Ыlап hal qililшdigап muammular paydo bo'ldi. Paxta xomashyosi~i dastlabki ishlasl1 zuvodlarini quri1ishini loyihalashtirish yo'nall'shi bu'yicha пшvjud bo'lgall muammolarni hal qilishda, quriladigan yungi paxta tozulasl1 zavodlari. oldindan оиа. bo'lib qolgan paxtani qayta islllasl1 аl1'апа shагt-shаroitlагdап Ьutuпlау boshqacha. sumaradorligi уа tсхпik-iqtisоdiу ko' rsatkichlari yuqori ishlab cl1iqarish kОГХOlшlагidап bo'lishi kerak edi. RespubIikada zudlik Ыlап уссhilаdigап bu ПluаПlПlOlагпi tezlatish maqsadida eng yaxshi loyiha tlсhuп ko'rik с'lоп qilindi. Ko'rik o'tkuzish o'z паvЬаtidа. IQyihulashl1il1g у.шgi usullari ishlab, chiqarish koгxonalarini loyihalash institutluri уа kOllstГtlktor byurolarini tashkil ctilishiga sabab bo'ldi. To'qimucllilik oliy o'quv yurtlarining «Ishchi o'quv rejalarioga «То'qiпшсl1ilik kогхопulагiпi luyihalush asoslari. fani kiritildi. FШlПil1g o'qilislli korхопаlагпi loyihalash ishlarida uning tezroq пuzагiу уа amuliy tOlllonidal1 гivоjluпishigа hamda loyiha ishlагiпiпg уахshi1апislligа turtki bo'ldi. Ya'ni. o'z vaqtida paxta tozalash suшшtiпiпg belgilnngull rcju bilall rivojlanishiga, paxta tozalash zavodini loyihalasll ishlarigu mukalllmul imkоп yaratishga, yangidan qurisll yoki qayta tiklash (takomillashtirish) kelajagini апiqlashga, korxonani loyihalashda uning ishlab chiqarish quvvatini iqtisodiy tomonidan to'g'ri asoslashga imkoniyat beradi. Maxsus loyiha1ash institutlari, konstruktor byurolari paxta tozalash sanoati kelajak yo'nalishlami o'rganish asosida, paxta tozalash sanoati korxonalarini loyihalash ishlarida ilmiy texnik yutuqlarini, eng ilg'or texnologik jarayonlami, zamonaviy loyihalami, texnik standartlar va yangi qurilish konstruksiyalarini joriy etdi. Hozirgi vaqtda maxsus loyihalash korxonalarining loyihalashtirish tizimini avtomatlashtirish maqsadida hisoblash tushuntirish va chizmagrafik ishlarini personal kompyuter mashinalari yordamida bajarishni, hisoblash va boshqarishni qo'llab-Quvvatlamoqda va loyihalash ishlariga joriy etmoqda. Loyihalash institutlarida loyiha ishlarining hamma turlarini «Вuуnщ) yordamida bajaradigan maxsus avtomat-loyihalash dasturpaketlari mavjud. Dastur-paketlarga kerakli dast1abki ma'lumot1ami kiritib berish orqali bir nechta variantda tayyor loyiha material1ari ishlab chiqiladi. Keyin tayyorlangan loyiha variantlaming orasidan «buyurtmachi))ning ko'rsatgan talablariga to'g'ri keladigan qulay variantini buyurtmachi bilan kelishgan holda qabul qi1ish mumkin. • Hozirgi davrda paxta tozalash sanoati korxonalarini loyihalash 'ishlarini bajarish to'lig'i Ыlап avtomat1ashtirilishi asosiy yo'nalish bo'lib qoladi

2- mavzu: LOYIHANI TEXNIK-IQTISODIY ASOSLASH

2.1. Loyihalash осЬun topshiriq. Loyiha topshirig'i Loyiha-mo'ljalnoma (smeta) hujjatlarining umumiy loyihalashtirish tizimi asosida, avvalo loyiha oldingi bosqichi - «Loyihalash uchun topshiriq»ni ishlab chiqish lozim. «Loyihalash исЬиn topshiriq» - Ьи buyurtmachi tomonidan loyihalash korxonalariga (maxsus institut yoki Ьуиго) beriladigan dastlabki ma'lumotlar to'plami asosfda bajariladigan hujjat. «Loyiha/ash uchun topshiriq»ni bajarish davrida quyidagilar aniqlanadi: loyihalash uchun asos; qurilish tumani va joyi; korxonaning ishlab chiqarish quvvati, turi, tuzilishi va ishlash tartibi; • ishlab chiqariladigan mahsulotlaming turlari, assortimenti bo'yicha aniqlangan uskunalar soni. Isblab chiqarish texnologiyasi va tashkil qilinish uslubIari, chiqindilardan foydalanish mumkinligi; ilmiy-texnik yutuqlami ishlab chiqarish va qurilishda foydalanish, boylik manbalaridan foydalanish mumkinligi; texnologik jarayonni boshqarishda, avtomatizatsiyalashga, mехаnizatsiyalashga qo'yiladigan talabIar, ilm asosida mehnatni шhюl qilish va atrof-muhitni qo'riqlash; mo'ljalnoma (smeta) narxi va quri1ish muddati; loyihalashtiriladigan obyektning asosiy texnik-iqtisodiy ko'rsatюсЫап (solishtirma kapital sarflash, mahsulotning шпnarxi, mehnat ish unumdorligi); qurilish maydonini tanlash asoslari; qurilishning kerakli materiallar bilan ta'minlanishi; qurilish usuli; quriladigan korxonani kerakli hamma boylik manbalari bilan ta'minlash tizimi. ishloqlarda joylashtiriladigan bo'lsa, me'yoriy hujjat Qurilish me'yorlari уа qoidalari (QMQ) 1.03.01-96 .Korxona, Ыnо va inshootlar qurilishi uсЬun loyiha-mo'/jalnoma hujjatlarining tartibi, ishlab chiqilishi, та 'qullanishi va tasdiqlanishi tartibIariga doir yo'riqnoma» asosida «buyurtmachi» yuqorida ko'rsatilgan dastlabki materiallarga qo'shimcha loyihalash institutiga quyidagi hujjatlami ham taqdim etishi: • qurilish maydonini tanlash uchun tuzilgan rasmiy hujjat (akt); • arxitektura-rejalashtirilishi topshirig'i; • quri1ish maydonida loyihalashtirishdan oldin joylashgan obyektlar to'g'risida ma'lumotlar; • obyekt (korxona)ni ta'minlash manbalariga, muhandis tarmoqlari уа kommunikatsiyalarga ko'chish uchun kerakli texnikayiy shartsharoitlar; • qurilishni tashkil qilish uchun dastlabki ma'lumotlar уа tuzi1gan mo'ljalnoma hujjatlari уа hokazo. Loyihani ishlab chiqish uchun oldin qurilish maydoniga tegisWi ma'lumot1ami yaxshilab o'rganish kerak. Qurilish maydoniga qo'yilgan tafablar qoniqarli darajada bo'lishi zarur. Qo'yilgan talablaming to'liq bajarilishi korxonani qurish daYri уа isblatish paytida korxona faoliytiga ta'siri katta. Korxonani quradigan maydonni tanlash uchun «Loyiha uchun topshiriq»da ko'rsati1gan ma'lumotlardan boshqa quyidagi qo'shimcha та 'lumotlar ham kerak: • ishlab chiqarishga sarf bo'ladigan kerakli Suy miqdori уа uning sifati; • iste'mol elektr quvvati уа ishchi kuchlanishi, kerakli issiqlik; • qurilishga ajratilgan maydonning o'lchami; • asosiy bosh ishlab chiqarish binosi qurilishi maydonning yuzasi уа hajmi; • bir sutkadagi (kecha-kunduz) yuk tashish aylanmasi, quri1ish materiallar iste'moli. Quri1ish maydonchasida quri1adigan obyektlaming jips joylashishini ta'minlaydigan minimal oraliq masofasini hisobga olish, 'Ьи loyihalashda asosiy talablar jumlasiga kiradi. Shu sababli quriladigan Ыпоlaming umumiy ko'rinishini turi, kvadrat уою to'rtburchakli bo'lgani ma'qul. 11 Korxona qurilishi maydonining eng asosiy afzalligi, maydoni joylashgan tumanda yetarli darajada mаЬаШу qurilish materiallarining borligi уа avtotrassa, temir yo'lining yaqinligidan iborat. Qurilish maydoni tanlangandan so'ng unda muhandis-izlanish ishlari bajariladi, maqsad korxonani loyihalashtirishda, qurish уа kelajakda ishlatish davrida tug'iladigan asosiy muammolaming to'g'ri yechimini aniqlash. Muhandis-izlanish ishlari quyidagilami hal qiladi: • topograf-geodeziya izlanish ishlari; • muhandis-geologik izlanish ishlari; • gidrologik уа meteorologik izlanish ishlari. Topogra/-izlanish - shu joyning umumiy ko'rinishi уа relyefi to'g'risida ma'lumotlami bilish uchun bajariladi. Ви ma'lumotlar bosh planni ishlab chiqishda, sirtqi kommu"ikatsiya, qurilmalar уа binolami loyihalashtirishda katta ahamiyatga ega. Geologik-izlanish - shu joyning geologik tark.ibi, yer qatlami, yer osti suvlari to'g'risida ma'lumotlami aniqlashdan iborat. Geologik izlanish ma'lumotlari asosida poydevortarini, kommunikatsiyalami, suv bilan ta'minlash obyektlami loyihalash ishlari bajariladi. Yer ostisa· joylashtiriladigan inshootlar qurishda ham geologik-izlanish ma'lumotlaridan foydalaniladi. Gidrologik-izJanish isblari та 'lumotlari korxonani texnik уа ichim1ik suvlari bilan ta'minlashda, qurilish maydonida mavjud bo'lgan suv hovuzlaridan, ariqlardan, kanallaridan to'g'ri foydalanishga yordam beradi. Quri1ish maydoni joylashgan tumanning meteorologik та 'lumotlari, bosh planni loyihalashda, binolarga qurilish materiallarini tanlashda yong'in xavfsizligini ta'minlashda, ekologik masalalami yechishda kerak.. Ви izlanish ishlarini loyihalash korxonalari уою maxsus guruh mutaxassislari bajaradi1ar. Zarur bo'lganda foydalanish uchun, muhandis-izlanish ishlari materiallari loyihalash korxonalari arxivida saqlanadi. Topshiriq tasdiqlangan «Texnik - iqtisodiyasos" (TIA) уа «Loyihamo'ljalnoma hujjatlarini baholash nizomi. (LMX) talablari asosida «80sh loyihalovchi. bilan birgalikda «Loyiha buyurtmachisi. tomonidan loyihalash uchun «Loyiha topshirig'i~) tuzilishi kerak. hiqi/adigan /oyiha-mo'/ja/noma hujjat/ari to'p/amiga aytadi. Ви hu.iiatlami tayyorlashdan asosiy maqsad loyiha qarorini qabul qilish va kelajak korxona ishlab chiqarish ishining texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini aniqlash asosida qurilishning narxini hisoblash. Ishchi chizmalarini bajarishda, qurilishni moliyalashda texnologik, energetik, santexnik va boshqa kerakli uskunalarga «buyurtma) berishda «Loyiha topshirig'i) asosiy hujjat bo'lib hisoblanadi. «Loyiha topshirig'i))ni ishlab chiqish davrida kelajak, korxonaning ishlashiga tegishli hamma prinsipial savollar yechiladigan bo'lishi kerak. Loyihalovchi jamoa tomonidan loyiha topshirig'ini isblab chiqish uchun ko'proq ishlash vaqtini sarf qilishni talab etiladi. Sarflangan bu vaqtlar optimal loyiha qarorini qidirib topishga, isblab chiqarish oraliq aloqani aniqlashga va korxonaning asosiy binolarini loyihalash uchun foydalanadilar. Buyurtmachi bilan quruvchi korxona tomonidan «Loyiha topshirig'i)) va uning mo'ljalnoma-moliya hisobi ekspertiza qilinadi. O'tkazilgan ekspertiza asosida loyiha topshirig'i аупm qismlari bo'yicha ekspert xulosasi tayyorlanadi. Unda loyihalashda yo'l qo'yilgan kamchiliklar ko'rsatiladi va ulami to'g'rilash uchun tavsiya qilinadi . • 2.2. Loyihaning mazmuni уа uni bajarish tartibi Yangi korxonani loyihalashda, texnikaviy yangilashda va korxonani qayta tiklashda yuqori darajadagi loyiha ishlari bajarilishi korxonalaming ishlab chiqarish quvvatini ko'paytirishda va kapital egaliklami samarali foydalanishda katta yutuqlarga erishish mumkin. Shu sababli loyihalashtirish ishlarini bajarishda quyidagi asosiy talablar taqdim etiladi: • zamonaviy texnika va texnologiya yangiliklaridan, Respublika va xorijiy mamlakatlaming ilg'or tajribalaridan foydalanishni; • foydalanilgan namunaviy loyiha yechimlarini keng qo'llashni; • qurilishda progressiv usullarni qo'llash va foydalanish, ishlatiladigan materiallar va qo'l mehnatidan ko'proq foydalanishni kamaytirishni; • kapital egaliklaming samaradorligini ta'minlashni; • ishlab chiqarishni loyihalashtirishning harakatdagi qonunqoidalariga rioya qilishni, mehnat xavfsizligi va atrof-muhitini qo'riqlash isblarini ta'minlashni; mahsulotning sifatli bo'1ishini tashkil etish. Sanoat korxonalarini loyihalashtirish ishlari maxsus loyihalash tashkilotlari - davlat loyihalash institutlarida bajariladi (DLI). Loyihalashtirish ishlari asosan ikkita bosqichda (stadiya) olib boriladi: Umumiy то '/jalnoma nатх; hisobIangan holda bajarilgan loyiha hujjatlari, keyin mo'ljalnoma negizida иЬсЫ hujjatlllr tayyorlllnadi. Asosiy yechim-qarorlar loyihani ishlab chiqish davrida aniqlanadi. Ви yechimlarning bajarilishi asosida kapital egaliklami, boylik manbalardan yuqori darajada samarali foydalanishni, ta'minlanishni, qurilishni o'z muddatida bitirishni va qurilishning umumiy mo'ljalnoma narxini, texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarni aniqlash mumkin. Loyiha tarkibi: • umumiy tushuntirish yozuvi, ya'ni dastlabki ma'lumotlar to'plami: quvvati, mahsulot turi va sifati, kerak1i boylik manbalari bilan ta'minlanishi, asosiy loyiha yechim-qarorlarining iqtisodiy tomonidan baholanishi, texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari, kapital egaliklaming samarador1igi va hokazo; • texnikaviy qaror (texnologiyani, texnologik jarayonni bOihqarishda avtomatizatsiyalashtirishni va mexanizatsiyalashtirishni asoslash, mehnatni foydalanish daraja ko'rsatkichlar, uskunalami foydalanish, ishlab chiqarish bilan band ishchilar soni, atrof-muhitni muhofaza qilish va hokazo); • qurilish qarori (arxitektura qurilish qarori, mehnat shart-sharoitini yaxshilash uchun tadbir, yong'in xavfsizligi va hokazo); • qurilishni tashkil qilish; • mo'ljalnoma hujjatlari; • loyiha pasporti; • uskunalar uchun buyurtma ro'yxati. Qurilishni moliyalashda, uskunalarni sotib olisbga buyurtma berishda уа ishchi chizmalami ishlab chiqish осЬоп «Tasdiqlllngan loyiha. hujjatlari asos bo'lib hisоЫапаdi. Namunaviy loyihalarni foydalanishda yoki asosiy obyektlami loyihalashda birinchi va ikkinchi loyihalash bosqicblarini biriktirgan holda bitta bosqicbli loyihalash bilan cheklanishi mumkin, u paytda mo'ljalnoma narxi aniqlangan ishchi loyiha isblab chiqiladi.