Past konsentratsiyali ekstraksion fosfor kislotasi asosida suspendirlangan suyuq kompleks o'G'itlar

development of a technological scheme, calculation of material balance and technical and economic indicators of the processes of obtaining the proposed brands of liquid complex fertilizers.

Research methods. The dissertation uses chemical and physicochemical methods of analysis.

KIRISH

Ishning dolzarbligi. Qishloq xo'jaligini rivojlantirishning asosiy istiqboli mineral o'g'itlar yordamida hosilni oshirish bilan bog'liq. Shuning uchun yurtimizda uchta yirik AJlar: “Maxsam-Chirchiq”, “Navoiyazot” va “Farg'onaazot” azotli o'g'itlar ishlab chiqaradi. Ularda ammiakli selitra (34,6% N), karbamid (46,2% N), SAFU – murakkab azotfosforli o’g’it (32-33% N, 1-3% P₂O₅), AFU - azotli fosforli o'g'it (22-28% N, 2-6% P₂O₅), kristalli ammoniy sulfat (21% N), kaltsiy nitrat eritmalari (9-10% N) va ammoniy fosfat qo’shilgan KAS (karbamid-ammoniy nitrat) (28-32%) N, 0,2-0, 5% P₂O₅), suyuq ammiak (82% NH₃) va ammiakli suv (20-22% NH₃OH) ishlab chiqariladi. Uchta AJ: “Ammofos-Maxsam”, “Samarqandkimyo” va “Qo'qon superfosfat zavodi” tarkibida donador fosforli o'g'itlar ishlab chiqariladi. Ularning assortimenti ammofos (10% N, 46% P₂O₅), Suprefos-NS (8-15% N, 20-24% P₂O₅ dan iborat), ammoniy sulfat-fosfat (15-19% N, 4-23% P₂O₅), PS-Agro (4-6% N, 34-41% P₂O₅), ozuqa ammoniy fosfat (12% N, 53-55% P₂O₅) , oddiy (1, 5% N, 13,5% P₂O₅) va boyitilgan (2,5% N, 18-26% P₂O₅) superfosfatlar, nitrokalsiy fosfat (6% N, 16% P₂O₅). Shu bilan birga “Dexqonobod kaliyli o'g'itlar zavodi” kristalli kaliy xlorid ishlab chiqaradi (60% K₂O), "Elektroximzavod" AJ o'simliklarni kimyoviy ximoya vositalari ishlab chiqaradi.

Mavjud qattiq o'g'itlar assortimenti, garchi o'simliklarni ozuqaviy moddalar bilan ta'minlash muammosini hal qilsa-da, ayniqsa tomchilatib sug’orish sharoitida qishloq xo'jaligining o'sib borayotgan ehtiyojlarini to'liq qondirolmaydi. Yetakchi xorijiy va mahalliy mutaxassislarning fikriga ko'ra mineral o'g'itlarga, birinchi navbatda bargli oziqlantirishga qo'yiladigan asosiy talablar faqat murakkab kompleks o'g'itlarning suyuq shakllaridan (SKO’) foydalanilganda qondirilishi mumkin. SKO’ ning afzalliklari shubhasiz quyidagilardir: ishlab chiqarish jarayonida quritish, donadorlash, tasniflash, chang yig'ish va qayta ishlash kabi energiya talab qiladigan bosqichlarni texnologik jarayonidan chetlatish tufayli 1 tonna o'g'it uchun kapital xarajatlar qattiq o'g'it bilan taqqoslaganda ancha arzonlashadi. Shuningdek, qadoqlash uchun millionlab qog'oz qoplarga (yoki boshqa idishlarga) ehtiyoj yo'qligi, suyuq o'g'itlarni saqlash, tashish va qo’llash jarayonlarini to'liq mexanizatsiyalashtirilish mumkinligi kabi afzalliklarga ega. Bu esa mehnat sarfini kamaytiradi, ozuqa moddalari tuproq qatlamida bir tekis taqsimlanadi, ularni samolyotlar va er usti transport vositalaridan foydalangan holda o'simliklarni bargli orqali oziqlantirish uchun ishlatiladi, gerbitsidlar, insektitsidlar, mikroelementlar, stimulyatorlarni eritib birgalikda qo'llash mumkin bo'ladi. Qishloq xo'jaligi ekinlarini tomchilatib sug'orishda, ayniqsa issiqxonalar uchun foydalanish imkoniyati yuqoriligi shuningdek, tuproq namligi yetarli bo'lmaganda qattiq o'g'itlarga nisbatan o'simliklar tomonidan makroelementlarni yaxshiroq o'zlashtirishga erishish mumkin bo’ladi. Shuni takidlash kerak-ki, ishqoriy muhitga ega bo’lgan O'zbekistonning karbonatli tuproqlarida suyuq o’g’itlarning agrokimyoviy qiymati, odatdagi donador o’g’itlardan yuqori bo'ladi. Qattiq va suyuq o'g'itlarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanishni tavsiflovchi texnik-iqtisodiy omillarni baholash natijada suyuq o'g'itlar ko’pgina afzalliklarga ega ekanligini ko’rish mumkin. Shunday qilib, qattiq murakkab o'g'itlarni olish uchun ishlatiladigan dastlabki tarkibiy qismlarni baholashda ammofos asosida ishlab chiqarilgan o'g'it aralashmasi shaklida 1 tonna P₂O₅ ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlar suyuq murakkab o'g'itlarga nisbatan 138% ni tashkil etadi. Shuning uchun, azotdan tashqari, fosfor va kaliyni o'z ichiga oladigan eritmalar shaklida murakkab o'g'itlarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish qishloq xo'jaligi amaliyoti uchun foydalidir.

Ammo, bizning respublikamizda so'nggi yillarda kompleks ta’sir etuvchi suyuq preparatlar etishmasligi sababli, qishloq xo’jaligida o’simliklar vegetatsiya davrida, ekinlarni yetishtirishda o'simliklar qattiq standart o’g’itlar - karbamid, ammiakli selitra, KAS, fosfat ammoniy, superfosfat yoki kaliy xlorid bilan ishlov berilmoqda.

SKO’ olishning asosiy jarayoni fosfor kislotasi(ekstraksion yoki termik)ni pH qiymatini taxminan 6,5 ga qadar neytrallashtirishdir. Ishlab chiqarish texnologiyasiga qarab neytrallashtiruvchi vosita sifatida suvli yoki suvsiz ammiak ishlatiladi. Suyuq o'g'it tarkibidagi azot miqdorini oshirish unga ammiakli selitra yoki karbamid, karbamid bilan ammoniy nitrat aralashmasi qo'shilishi natijasida erishiladi.

Hozirgi kunda AQSh va Kanada uzoq xorijdagi eng yirik SKO’ ishlab chiqaruvchilar hisoblanadi. Buyuk Britaniya, Fransiya, Daniya, Italiya, Ispaniya, Belgiya, Gollandiya, Polsha, Chexiya, Vengriya va boshqa g’arbiy yevropa davlatlari qishloq xo’jaligida SKO’ keng foydalaniladi.

Chet mamlakatlarda N: P: K₂O = 10 : 34: 0, 11 : 37 : 0 va 8 : 24: 0 markadagi azotfosforli eritmalar keng tarqalgan bo'lib, ularning ishlab chiqarilishi konsentrlangan fosfor kislotasining ammonizatsiya qilishga asoslangan. SKO’ ning 10 : 34: 0 va 11 : 37: 0 markalarida fosfor orto- va poli shaklida, 8 : 24: 0 markasida esa orto- shaklda mavjud bo’ladi. SKO’ ning 10 : 34: 0 yoki 11 : 37: 0 markali eritmasi polifosfor kislotasini ammonizatsiya qilish yo'li bilan olinadi va tarkibida 54% P₂O₅ bo'lgan ortofosfor kislotasidan 8 : 24: 0 markali olinadi. Polifosfor kislotasidan foydalanganda fosforning poliformasi ko'p (44-65% P₂O₅) bo'lgan ancha barqaror eritmalari hosil bo'ladi. Ularda azotning ko'payishiga ammiakli selitra, karbamid yoki ularning aralashmasi qo'shilishi orqali erishiladi. SKO’ tarkibidagi ozuqaviy tarkibiy qismlarning yig'indisi, orto- va polifosfor kislotalarga asoslangan holda, mos ravishda kamida 27 va 33% ni o'z ichiga olishi kerakligi qabul qilingan. Rossiyada SKO’ ishlab chiqaruvchilari “Куйбышевфосфор” OAJ, “Черкасск” va “Ровенск” OAJ, “Азот”, “Сумск” OAJ, “Химпром”, Krasnodar, Balakovsk va Meleuzovsk kimyo zavodlaridir.

AQShda ham SKO’ tayyorlash uchun tayanch eritma bo’lib 10 : 34: 0 markadagi eritma xizmat qiladi. Undan foydalanib keng ozuqaviy nisbatlarga (N-P₂O₅ yoki N-P₂O₅-K₂O) ega bo'lgan suspenziyalar ishlab chiqariladi. Shu bilan birga, suspendirlangan o'g'itlar ishlab chiqarish narxini pasaytirish uchun ammoniy polifosfatlar o'rniga ular arzonroq ammoniy fosfatlar, xususan monoammoniy fosfatdan foydalanish ham boshlandi.

Shuni ta'kidlash kerak-ki, bug’latilgan EFK dan SKO’ olishda va ularni ishlatishda asosiy to'yingan eritmadan kristallarning o'sishi va zich zarralar hosil bo'lishi natijasida qattiq zarrachalarning cho'kishi kuzatiladi. Bu esa ozuqa moddalarining konsentratsiyasini oshirishga imkon bermaydi. Shuning uchun SKO’ning barqarorligini oshirish uchun odatda attapulgit yoki bentonitli gillardan foydalaniladi. Bundan tashqari ozuqa elementlari sifatida kam eruvchi moddalardan (oddiy va qo’sh superfosfat, fosforit uni) ham foydalanish mumkin bo’ladi va bu o’z navbatida o’g’itlar xom ashyo zahirasi kengayishiga xizmat qiladi.

Shuningdek, akademik M.N.Nabiev va uning hamkasblari fosfat xom ashyosi - apatit kontsentratining nitrat kislotada parchalanishiga asoslangan murakkab o'g'itlarni ishlab chiqarish usullarini ishlab chiqishda va SUM-J-5 deb nomlangan suspendirlangan suyuq kompleks o'g'itlarni ishlab chiqarish usulini taklif qildilar. Ushbu o'g'itlar HNO₃ va fosfat xomashyosining o'zaro ta'siri natijasidan keyin uni pH = 1 gacha ammoniylashtirishda ozuqa moddalarining miqdori 22% ni tashkil qiladigan (azot va fosfor, kaliysiz) yuqori loyqalanuvchi pulpani hosil bo’ladi. Uning tarkibidagi azotning asosiy qismi nitrat ioni shaklida bo’ladi va o'g'itning zichligi 1,5-1,7 g/sm³, yopishqoqligi esa 100-150 sPzni tashkil qiladi. Suspenziyalarning xossalari gilli qo’shimcha qo'shilmagan holatda ham qoniqarlidir. SUM-J-5ni olish texnologiyasi Chirchiqdagi "Elektroximprom" da amalga oshirilgan. Ammo ishlab chiqarish yuqori korroziv ta'sirga ega bo’lganligi sababli u yuqori qotishmali po'lat idishlarni talab qilgan.

Hozirda "Samarqandkimyo" AJ da suyuq suspendirlangan fosforli ammiakli selitra A (7-9% N, 7-9% P₂O₅, 7-9% CaO) va B (13-16% N, 4-6% P₂O₅, 11-14% CaO_suv) marakalarda ishlab chiqarish tajriba sanoat qurilmasida olib borilmoqda. Ushbu texnologiya quyidagi bosqichlardan iborat bo’lib, dastlab azot kislotasi bilan fosforit unini (17-18% P₂O₅) parchalanadi, hosil bo’lgan nitrofosfat pulpasining bug'latiladi va yakunida NH₄NO₃ eritmasi bilan aralashtiriladi. Ushbu suyuq suspendirlangan o'g'itdan asosiy o'g'it sifatida foydalanish va o'simliklarning barglari bilan oziqlanishi uchun tavsiya etiladi. Shu bilan birga, suspenziyalarning konsentratsiyasi past, bundan tashqari mahsulotdagi fosfor suvda eruvchanligi past, ammo sitratli erituvchilarda yaxshi eriydi.

Bizning fikrimizcha "Ammofos-Maksam" AJ tomonidan ishlab chiqarilgan ekstraksion fosfor kislotani turli xil ozuqaviy tarkibiy qismlarga ega bo'lgan suyuq kompleks o'g'itlarga qayta ishlash texnologiyasini ishlab chiqish vaqti keldi. Shuningdek, SKO’ ishlab chiqarishni qattiq o'g'itlar ishlab chiqarish bilan birgalikda tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Ushbu ishlab chiqarishni bitta siklda birlashtirish orqali xarajatlar sezilarli darajada kamayadi. Ya'ni uy-joy kommunal xizmatlarini ishlab chiqarishni tashkil etish katta qiyinchiliklarni keltirib chiqarmaydi.

Qo’llanishi uchun eng maqbul oziq moddalar tarkibiga ega bo’lgan suyuq va suspendirlangan kompleks NP va NPK (N : P₂O₅ : K₂O) o'g'itlar ishlab chiqarish suyuq o'g'itlar texnologiyasini rivojlantirish vazifalaridan hisoblanadi.