|
1-BOB. SUYUQ KOMPLEKS VA SUSPENDIRLANGAN MINERAL O'G'ITLAR
O'zbekiston agrosanoat rivojlangan mamlakatlar qatoriga kiradi.. Unda 25 million 736 ming gektar qishloq xo'jaligi yerlari, shu jumladan 3,73 million gektar sug'oriladigan yerlar mavjud [1]. Aynan sug'oriladigan yerlarda respublikaning barcha qishloq xo'jaligi mahsulotlarining 97 foizdan ortig'i olinadi va suv resurslarining keskin tanqisligi tufayli sug'oriladigan ekin maydonlari ko'paymaydi. Aholi jon boshiga hisoblanganda 1970 yilda bir kishiga 0,22 gektar sug'oriladigan er to'g'ri kelgan bo'lsa, endi bu ko'rsatkich 0,12 gektarga kamaydi [2, 3]. Savol tug'iladi, qanday qilib sug'oriladigan ekin maydonlarining ulushi kamayib borayotgan bunday sharoitda odamlarni oziq-ovqat bilan ta'minlash kerak? Butun dunyo buni qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini intensivlashtirish, xususan, uni kimyoviylashtirish orqali amalga oshirish mumkinligini tushundi.
Mineral o'g'itlardan foydalanish hisobiga qishloq xo'jaligi ekinlari hosildorligining o'rtacha 40-50 foizga o'sishi ta'minlanmoqda. Mineral o'g'itlar va o'simliklarni kimyoviy himoya vositalaridan foydalanish samaradorligi nafaqat hosildorlikni oshirishda va ishlab chiqarishni saqlab qolishda, balki qishloq xo'jaligida mehnat unumdorligini sezilarli darajada oshirishda ham namoyon bo'ladi. Shunday qilib, sayyoramizda 1900 yildan 1940 yilgacha bo'lgan davrda qishloq xo'jaligida mehnat unumdorligi 60 foizga o'sdi va keyingi 40 yil ichida 1980 yilga kelib kimyoviy moddalarning keng qo'llanilishi bilan u 11 baravar oshdi [4].
Shuning uchun butun dunyoda mineral o'g'itlar ishlab chiqarish o'sishi kuzatilmoqda. 1980 yilda ularning dunyo miqyosida ishlab chiqarilishi 124,6 million tonna ozuqa moddalarini tashkil etgan bo'lsa, 2014 yilda 186,8 million tonnaga etdi. Ularning eng yorqin misoli dunyodagi eng ko'p aholiga ega bo'lgan mamlakat - Xitoy Xalq Respublikasi hisoblanadi. Mineral o'g'itlar ishlab chiqarishda Xitoy dunyoda birinchi o'rinni egallab, Amerika Qo'shma Shtatlarni ortda qoldirib, bir yarim milliard aholisini boqishga muvaffaq bo'ldi.
2018 yilda O'zbekiston qishloq xo'jaligiga mineral o'g'itlarga bo'lgan ehtiyoj 963,7 ming tonna 100% azot, 688,4 ming tonna P2O5 va 313,6 ming tonna K2O ni tashkil etdi. Sanoat bu yil qishloq xo'jaligining azotli o'g'itlarga bo'lgan ehtiyojini 94 foizga, fosfat o'g'itlariga 21 foizga va kaliyli o'g'itlarga 55 foizga qondirdi. Ammoniy sulfat va kaliy xloriddan tashqari barcha o'g'itlar donador shaklda ishlab chiqariladi va bu ikkisi kristall shaklida bo'ladi. Shuningdek, suyuq o'g'itlardan faqat bitta ozuqa elementiga ega bo’lgan azotli o'g'itdan - KAS, kaltsiy nitrat eritmasi va suyuq ammiak ishlab chiqariladi.
Hukumatimiz mineral o'g'itlar ishlab chiqarishni rivojlantirishga katta e'tibor qaratmoqda. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 25 oktyabrdagi PQ-3983-sonli "O'zbekiston Respublikasi kimyo sanoatini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi farmoniga binoan mineral o'g'itlar ishlab chiqarish 2030 yilga kelib ikki baravar ko'payadi. Afsuski, ushbu Qarorda suyuq kompleks va suspendirlangan mineral o'g'itlarni ishlab chiqarish zarurligi to'g'risida hech narsa aytilmagan. Buning sababi shundaki, O'zbekistonda fosforli o'g'itlarning har qanday markalari uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan Xibin apatitlari (Rossiya), Florida fosforitlari (AQSh), Marokash fosforitlari (Afrika) kabi boy fosfat xom ashyo konlari yo'q. O'zbekistonda Qizilqum fosforit koni o'zlashtirilmoqda. Qazib olingan ruda saralanadi, maydalash, xlordan tozalash va yoqish jarayonlari olib boriladi. Natijada yuvib kuydirilgan konsentrat ekstraksion fosfor kislota va fosforli o'g'itlarni olish uchun yuboriladi. Qizilqum fosforit zavodi hali fosforli o'g'itlarni ishlab chiqarish uchun xom ashyo bilan to'liq ta'minlay olmaydi. Shunga qaramay, O’zR FA UNKI olimlari suyuq suspendirlangan va qattiq mineral o'g'itlarni olishda katta tajriba to'plaganlar [5-11].
Do'stlaringiz bilan baham: |
