|
1.2. Normativ va pozitiv mikroiqtisodiyot
Mikroiqtisodiyot fani firma va uy xo`jaliklarining qarorlarini va ularning
maxsus bozorlardagi o`zaro aloqalarini, firma va uy xo`jaliklarining iqtisodiy qaror
qabul qilishi va ularning bozordagi o`zaro aloqalarini, raqobat va ishchilar
daromadi qanchalik ularning hatti-harakatlariga ta’sir qilishini ham o`rganadi.
Mikroiqtisodiyot fani makroiqtisodiyot bilan juda ham bog’liqdir, chunki,
butun dunyoda sodir bo`layotgan iqtisodiy o`zgarishlar o`sha alohida individual
sub’ektlarning iqtisodiy munosabatlarining mahsulidir. Makroiqtisodiy o`sishni
mikrodarajadagi munosabatlarning uyg’unlashuvisiz tasavvur qilish qiyin. Misol
qilib olsak, makroiqtisodiyotchilar davlat miqyosida tovar va xizmatlardan
olinadigan daromad solig’ining ta’sirini o`rganishlari uchun, ular har bir xo`jalik
yurituvchilarning tovar va xizmatlarni ayirboshlashga bo`lgan salohiyatini
bilishlari zarurdir. Mikroiqtisodiyot va makroiqtisodiyot bir biriga aloqador bo`lib
8
o`xshab ketsa-da, ammo ikkisi alohida fandir. Chunki, ikkisi turli savollarga javob
bo`ladi, har bir fanning o`zini alohida usullari mavjud bo`lib, ikkovi ham alohida
fan sifatida bir biridan ajralgan holda o`rganiladi.
Mikroiqtisodiyot ayrim sub’ektlar faoliyati bilan bog’liq. Bular jumlasiga
iste’molchilar, ishchilar, kapital, yer egalari, firmalar, ya’ni aslida iqtisodiyot amal
qilishida muhim o`rin tutuvchi individ yoki xo`jalik sub’ektlari kiradi.
Mikroiqtisodiyot iqtisodiyotning quyi bosqichda qanday qilib va nima sababdan
xatti-harakat amalga oshirilishini tushuntirib beradi. Masalan, iste’molchi nima
uchun tovar sotib olishga jazm qildi; narx va daromad o`zgarishi tovar tanlashga
qanday ta’sir etdi; firma ishchilari sonini qanday rejalashtiradi, ular qaerda, qancha
ishlashi lozimligini aniqlaydi, shu kabilarni mikroiqtisodiyot tushuntirib beradi.
Mikroiqtisodiyotning yana boshqa bir muhim jihati tarmoqlarda, masalan sanoat
tarmoqlarida bozorlardan tashkil topgan eng yirik tuzilmalar hosil bo`lishida
iqtisodiyot sub’ektlarining o`zaro munosabatlarini o`rganishdir. Mikroiqtisodiyot
shu narsani, masalan, amerika avtomobil sanoatining tarixiy rivojlanish mantiqini,
avtomobil bozorida ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar qanday o`zaro
munosabatga kirishishlarini anglab olishga yordam beradi. Bu fan avtomobillarga
narx qanday belgilanishini, avtomobil kompaniyalar yangi zavodlar qurilishiga
qanday mablag’larni investitsiya qilishlarini, yiliga qancha avtomobil ishlab
chiqarilishini tushuntirib beradi. Mikroiqtisodiyot ayrim firmalar va iste’molchilar
faoliyatini o`rgangan holda sanoat tarmoqlari va bozorlar qanday faoliyat
ko`rsatishini, bularning faoliyatiga boshqa mamlakatlardagi iqtisodiy sharoit va
hukumat siyosati qay yo`sinda ta’sir etishini ochib beradi.
Mikroiqtisodiy nazariyaning ikki ko`rinishi o`zaro farqlanadi:
a) pozitiv mikroiqtisodiyot;
b) normativ mikroiqtisodiyot.
Pozitiv
mikroiqtisodiyot
real
iqtisodiy
hodisalarni
va
ularning
aloqadorliklarini o`rganadi. Pozitiv tahlil iqtisodiyotdagi hodisalarni tushuntirishni
bildirsa, normativ tahlil bular qanday bo`lishi kerak, degan savolga javob beradi.
AQSH hukumati avtomobillar importiga kvota belgilaydi, deylik. Bunda
9
mamlakatda chiqariladigan avtomobillarning narxi, ularning miqdori va sotilishida
nima o`zgaradi? Bu avtomobillardan foydalanuvchilarga va avtomobil sanoatida
ishlovchilarga qanday ta’sir etadi, degan savollar paydo bo`ladi. Bu savollar
pozitiv tahlil doirasiga kiradi. Mikroiqtisodiyotda pozitiv tahlil markaziy o`rin
egallaydi. Benzinga yangi hukumat darajasida soliq belgilash ko`rib chiqilyapti,
deb faraz qilaylik. Yangi soliq kiritilishi bilan benzin narxi o`zgaradi, bu benzinni
kam sarflaydigan avtomashinalarga bo`lgan talabni, shuningdek bu mashinalardan
kundalik hayotda foydalanilishi va boshqa narsalarni o`zgartirib yuboradi. O`z
faoliyatini oqilona rejalashtirish uchun neft va avtomobilsozlik kompaniyalari
davlat soliq siyosatining turli oqibatlari qanday bo`lishini aniqlashlari kerak
bo`ladi. Bu ishni avtomobil uchun ehtiyot qismlar ishlab chiqaruvchilar, sayohat
bilan shug’ullanuvchi firmalar ham bajarishi kerak. Avtomobil kompaniyalari soliq
qabul qilingandan keyingi maksimal foydani, katta va kichik litrajli avtomobillar
ishlab chiqarish hajmini aniqlashni, tejamli avtomobillarni ishlab chiqarish uchun
zarur bo`lgan kapital qo`yilmalar miqdorini belgilashni xohlaydilar.
Normativ mikroiqtisodiyot esa qaysi sharoitlar yoki jihatlar maqbul yoki
nomaqbul ekanligini belgilaydi, harakatning aniq yo`nalishlarini taklif etadi.
Normativ tahlil faqat iqtisodiy siyosatning sifatli tanloviga daxldor emas. U
siyosatning aniq talqinlarini ishlab chiqishni ham qamrab oladi. Benzin solig’i
maqbul degan qarorga kelingach, uning miqdori haqidagi masala yuzaga keladi.
Biz xarajatlar va daromadlar muvozanatini hisobga olib benzinga solinadigan soliq
optimal miqdori qanday bo`ladi, degan savolni beramiz. Normativ taxlil ko`pincha
baho berish xususidagi mulohazalar bilan to`ldiriladi. Masalan, benzinga soliqni
import qilinadigan neft uchun qo`yilgan boj bilan taqqoslab shunday xulosaga
kelish mumkin, garchi neft solig’ini boshqarish yengil bo`lsa-da, bu kam
daromadli iste’molchilarga ancha ko`proq ta’sir o`tkazishi mumkin. Bunday vaqtda
jamiyat ijtimoiy adolatni iqtisodiy samaradorlik bilan qiyoslab ko`rishi zarur
bo`ladi. Baho berish xususidagi mulohazalar qo`llanilgan paytda mikroiqtisodiy
siyosatning eng yaxshi variantayo`li nimadan iborat, degan savolga javob berishga
10
qodir bo`lmaydi. Ammo mikroiqtisodiyot omillarning o`zaro ta’sirini ko`rsata
biladi va bu bilan bahsli munozara oydinlashishiga yordam beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
