Ўзбекистон республикаси Олий ва урта таълим вазирлиги

3.  Jahon  dinlari  -  dunyoda  eng  ko‘p  tarqalgan,  kishilarning  millati  va  irqidan  qat’inazar 

unga e’tiqod qilishlari mumkin bo‘lgan dinlar. Unga buddaviylik, xristianlik va islom dini kiradi. 

Bundan  tashqari  dinlar  ta’limotiga  ko‘ra  monoteistik  -  yakkaxudolik 

(Yahudiylik,  islom)  va  politeistik  -  ko‘pxudolik  (hinduiylik,  konfutsiychilik) 

dinlariga bo‘linadi. 

 

1.2. 

Dinning paydo bo`lishi haqidagi fikrlar, diniy ong asoslarining shakllanishi. 

 

Kishilik  jamiyatida  din  doimo  u  bilan  birga  bo‘lganmi  yoki  qandaydir  davrda  jamiyat 

dinsiz  yashaganmi,  degan  savolga  turli  fikrlar  bildirilgan.  Bu  -  dinning  tarixiyligi  masalasi 

bo‘lib,  unga  ikki  xil  javob  berganlar.  Birinchisi,  marksistik  ta’limotning  sobiq  tarafdorlari 

fikricha,  «qandaydir  muddat  insoniyat  dinsiz  yashagan  va  jamiyatning  muayyan  bosqichida  - 

yuqori paleolit davrida, bundan 20-40 ming yil avval din paydo bo‘lgan», deyilgan. Ikkinchisi, 

«dinning kelib chiqishi insoniyatning paydo bo‘lishi bilan bevosita bog‘liq», degan fikrdir. 

Diniy  tafakkurning  shaxsiy  yoki  ijtimoiy  ildizlari  muammosini  hal  qilish  bilan  dinning 

kelib  chiqishi  muammosini  hal  qilish  mumkin  bo‘ladi.  E.Taylor  kabi  evolyusion  yo‘nalishdagi 

pozitivistlarning  chiqargan  xulosasiga  ko‘ra,  dinning  ildizini  «faylasuflik  qilgan  yovvoyi 

odam»ga taqaydilar. Ya’ni, «u o‘z-o‘ziga borliq, o‘zini o‘rab turgan olamning paydo bo‘lishi va 

o‘zi  kuzatgan  hodisalarning  haqiqati  haqida  savol  bergan.  Unda  fikrlash  yuqori  darajada 

bo‘lmagan. SHundan so‘ng unda ruhlar, xudolar, farishtalar haqida tasavvurlar paydo bo‘lgan». 

Dinning kelib chiqishi haqida yana bir nazariya mavjud: «Birinchi yolg‘onchi birinchi nodonni 

uchratganda din paydo bo‘ldi».  Bunda din  yomon niyatli kishilarning o‘ylab topgan  narsasi bo‘lib 

chiqadi. Bu ikkala nazariya ham hech qanday ilmiy asosga ega emas. 

Faylasuflik  qilgan  yovvoyi  odam  konsepsiyasi  bo‘yicha  «ibtidoiy  odam  yolg‘iz  holdagi 

chuqur  fikr  yurituvchi  bo‘lgan.  U  o‘z  oldiga  ulkan  savollarni  qo‘ygan.  Bu  savollar  uning 

kundalik  hayotida  kerak  emas  edi.  Shuni  ham  unutmaslik  kerakki,  ibtidoiy  odamning  fikr 

yuritishi uning kundalik ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan. Bu faoliyatning tabiati, 

shart-sharoitlari  birgina  odamga  tegishli  bo‘lib  qolmay,  barchaga  barobar,  ijtimoiy  gruppa, 

qabila, urug‘, xalqqa tegishli edi». 

Dinning kelib chiqishi «bir odam boshqalarni aldashi natijasida kelib chiqqan», degan fikr 

ham tanqidga uchragan. Boshqa fikrga ko‘ra, «din - bu jamiyatdagi kishilarning baravariga o‘z-

---

 

 

 

6 

o‘zini  aldashi  natijasida  kelib  chiqqan.  Shuning  uchun  ham  din  ijtimoiy  hodisadir  degan 

xulosaga kelish mumkin», deydilar. 

Din  insonning  ruhiy  dunyosi  bilan  chambarchas  bog‘liq  bo‘lib,  uning  ijtimoiy  hayotida 

doimo  u  bilan  birga  bo‘ldi.  Shuning  uchun  ham  dinni  o‘rganish  -  bu  insoniyatni  o‘rganish 

demakdir.  Dinni  insoniyatdan,  insoniyatni  dindan  ajratib  bo‘lmasligini  tarixning  o‘zi  isbotladi. 

«Kommunistik jamiyatda din yo‘q bo‘lib ketadi» deyilgan fikrning aksicha kommunizm xayoliy 

narsa­yu,  din  doimiy  ekanligi  amalda  isbotlandi.  Demak,  din  insoniyat  bilan  birga  dunyoga 

kelgan. 

Din  tarixida  dinshunoslar  dinning  paydo  bo‘lishini  turlicha  izoxlab  kelganlar.  Uming 

paydo  bo‘lish  sabablari  qadimgi  dunyo  dinshunoslarini  qiziqtirgan,  binobarin,  unga  javob 

topishga  harakat  qilishgan.  qadimgi  Xitoy,  Hindiston  va  xususan,  qadimgi  grek  faylasuflari 

borliq to‘g‘risida fikr yuritganlarida din, uning kelib chiqishi va mohiyati to‘g‘risida ham ayrim 

g‘oyalarni olg‘a surganlar. 

Dinning  paydo  bo‘lishi  va  rivojlanishini  ilmiy  asoslarda  o‘rganish  quyidagi:  a) 

ob’ektivlik;  b)  muayyan  tarixiy  sharoitni  hisobga  olish;  v)  ilmiylik;  g)  qiyosiylik;  d) 

umuminsoniy  qadriyatlar  bilan  bog‘liqliq,  e)  din  mavjudligini,  umuman  gnoseologik,  ijtimoiy-