182
rivojlanishi va amal kilish konuniyatlari, kishilarning jamiyatning turli katlamidagi xulk-
atvori konuniyatlarini tadkik kiladi. ijtimoiy psixologiya gurux va
omma psixologiyasining
xususiyatlari, ularning shaxsning ongi va xulkiga ta‘siri, kishilar faoliyatini
ragbatlantiruvchi omillar, kayfiyat, ijtimoiy fikrni shakllantiruvchi omillarni urganadi.
Shaxs psixologiyasi oliy nerv faoliyati turlari va inson temperamenti, xarakteri, shaxsning
irodasi, kobiliyati, xissiyoti, xotirasi, anglash va xis etish kobiliyatini urganadi, mexnat
psixologiyasi mexnat faoliyatlari, shu jumladan, raxbar va mutaxassislar (kasbiy xususiyat
va kobiliyatlari, kadrlarni ukitish usullari, ish va dam olish tartibi, kadrlarni tanlash va
baxolash usullari, mexnat jarayonining psixologik jixatlari) faoliyatini urganadi.
Kishilar fikrlash usulida uzgarish yuz berishi va ular madaniy xamda bilim darajasi ortib
borishi bilan ijtimoiy-psixologik usullar axamiyati xam ortib boradi. Bunday sharoitda
shaxsning extiyoj va manfaatlari ma‘naviy soxa tomon uzgarib boradi. Uz mexnatidan
konikishning muxim omili bulib ishlab chikaruvchilarning raxbar bilan uzaro yaxshi
munosabati ishlab chikarishdagi kulay ijtimoiy-psixologik vaziyat xizmat kiladi.
Boshkaruvning ijtimoiy-psixologik usullari ishlab chikarishda mavjud ijtimoiy
mexanizmni (uzaro munosabat tizimi, ijtimoiy extiyojlar) kullashga asoslanadi.
Boshkaruvning ijtimoiy usullari ijtimoiy tartibga solish vositasida amalga oshiriladi.
Ijtimoiy tartibga solish usullari turli guruxlar va shaxslar maksadi va manfaatlarini
aniklash va rostlash yuli bilan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish va uygunlashtirish
maksadida kullaniladi.
Ular jumlasiga ijtimoiy tashkilotlar nizomlari, shartnomalar, uzaro majburiyatlar,
ishchilarni tanlash, taksimlash va ijtimoiy extiyojlarni kondirish tizimi kiradi. Ijtimoiy
tartibga solish usullari inson omili faolligini oshirish, boshkaruvni demokratlashtirish
maksadida xam kullaniladi.
Boshkaruvning psixologik usullari jamoada makbul psixologik xolat tashkil etish yuli
bilan kishilar urtasidagi munosabatlarni tartibga solishga karatilgandir. Psixologik
usullarga kichik gurux va jamoalarni tashkil etish, mexnatni insoniylashtirish, malakali
kadrlar tanlash va ularni ukitish va x.k.lar kiradi.
Kichik gurux va jamoalarni tashkil etish usulini kullash kichik guruxdagi ishchilar
urtasidagi makbul mikdoriy-sifat nisbatini aniklash imkonini beradi.
Mexnat faoliyatini insoniylashtirish deganda ranglar, musikaning ruxiy ta‘siridan
foydalanish, bir xil, uzgarmas mexnatni bartaraf etish, ijodiy yondashuvni kengaytirish
tushuniladi.
Kasbiy tanlashning moxiyati - kishilarning ruxiy xususiyatlari ular bajaruvchiishlariga
eng mos buladigan kilib tanlashdan iborat. Shaxsning ruxiy xususiyatlari juslasiga uning
kizikish va mayllari, kobiliyati, temperament va xarakteri kiradi. Shu sababli, raxbar
shaxsga raxbarlik kilganda uz oldiga inson ruxiy xususiyatlari shakllanishi va
rivojlanishini urganishi, uning kiikish va kobiliyati, temperament va fe‘lini bilish
vazifasini kuyishi kerak.
Shaxsning ruxiy xususiyatlarini inson faoliyatida ajratib tushunib bulmaydi, chunki kishi
kobiliyati va fe‘li xususiyatlari uning faoliyati va xulkida namoyon buladi. Inson xayoti va
ommaviy faoliyati uning ruxiy xolatini shakllantiradi. Insonning kanday xayot kechirishi,
nima bilan shugulanishini bilmay vujudga kelganligi, u yoki bu narsaga kobiliyat
rivojlanganligi, fe‘li shakllanganligini anglab bulmaydi.
183
Inson avvalo uzini ijodiy shaxs sifatida baxolaydi. Ishchi mexnatga bunday nuktai
nazardan karashga darrov kelmaydi: moddiy extiyojlar birlamchi bulib, ular konikkandan
sung nisbatan yuksak insoniy extiyojlar ilgari suriladi.
Inson faoliyati ma‘lum ragbatlantiruvchi omillarga asoslangan bulib, ma‘lum maksadga
erishishga karatilgandir. Ragbatlantiruvchi omil - maksad munosabati inson faoliyati
uzagidir. Umumiy ma‘noda ragbatlantiruvchi omil - bu insonni faoliyat yuritish uchun
undovchi omil bulib, maksad esa inson uni amalga oshirish natijasida erishishni xoxlagan
narsadir. Ragbatlantiruvchi omil kishi xulkining ichki kuchidir. Psixologiyada uzok va
kiska ragbatlantiruvchi omil ajratiladi. Agar inson faoliyatini ragbatlantiruvchi omil va uz
oldiga kuygan maksad yakin kelajakka muljallangan bulsa, u kiska muddatli, agar ular
uzok istikbolni kamrab olsa uzok muddatli deyiladi. Ragbatlantiruvchi omil darajasi bilan
insonning mexnatga, yutuk va muvaffakiyatsizlikka nisbatan bulgan munosabati uzviy
boglikdir. Fakat uzok muddatli ragbatlantiruvchi omil mexnatga ijodiy munosabatda
bulish manbaidir.
Raxbarga xos bulgan muxim xususiyat kishilar faoliyatini ragbatlantiruvchi omillarni
yaxshi bilish, xar bir kishini u yoki bu vazifani bajarishga kiziktira olishdir. Bu ayniksa, u
yoki bu korxonaga ishga kirib, ularni kelajakda nima kutishini bilish lozim bulgan yoshlar
bilan ishlashda muximdir. Raxbar ishini kim va kachon kaysi skripkani chalishi, kaysi
asbobda musika chalishini urgangan, kim notugri chalishi mumkinligi, kimni kaysi yerga
kuyish kerakligini bilishi lozim bulgan dirijer mexnati bilash solishtirish mumkin.
Kishi ruxiy xususiyatlarning u bajaruvchi ish talablariga mos kelmasligi uz kasbidan
konikmaslik uni uzgartirishga xarakat kilishga, xato kilish extimoli ortishiga va natijada
mexnat unumdorligi pasayishiga olib keladi.. aksincha, agar inson uz kobiliyatini tulik
namoyon kila oluvchi ish bilan bund bulsa, u uz mexnatidan mamnun buladi, kasbni tez
egallaydi va mexnat unumdorligi yukori buladi.
Inson uchun fakat moddiy ragbat muxim deb xisoblash notugri. Unga juda kup narsa katta
umumiy ishda uz xissasi borligini xis etish, uzini mexnat orkali namoyon etish, uz
malakasi bilan gururlanishi, urtoklari xurmatiga sazovor bulish va x.k.lar xam muximdir.
Kupchilik kishilar shaxsiy farovonlikka boshkalar xisobiga erishilgan shaxsiy
muvaffakiyat orkali emas, mamlakat iktisodiyotiga kushgan mexnati xisobiga erishish
lozimligini ta‘kidlaydilar.
Izlanishlar mexnat mexnatga nisbatan munosabatga ta‘sir etuvchi ragbatlantiruvchi omillar
kuyidagi tartibda taksimlanishini kursatdi: mexnat moxiyati, ish xaki, yukori lavozimga
ega bulish imkoniyati, ishning kizikarliligi, mexnatni tashkil etish, ma‘muriyatning
ishchiga nisbatan munosabati.
Do'stlaringiz bilan baham: