~ ~
TEMUR DAVLATINING IChKI VA TAShQI SIYOSATI.
TEMUR TUZUKLARI
Reja:
1. Temur davlatining ichki siyosati.
2. Temur davlatida obodonchilik ishlari.
3. Temur davlatining tashqi siyosati.
4. Temur tuzuklari.
Tayanch tushunchalar:
Temur davlati, harbiy yurishlar, Anqara jangi, suyurg’ol, devonbegi, arkbegi,
tarxon, «Kuch adolatdadir», «Temur tuzuklari», Temur davri ma’naviyati.
Nazorat uchun savollar:
1. Temur davlatining ichki siyosati haqida ma’lumot bering.
2. Temur davlatida obodonchilik ishlari haqida ma’lumot bering.
3. Temur davlatining tashqi siyosati haqida ma’lumot bering.
4. Temur tuzuklari haqida ma’lumot bering.
Adabiyotlar
1. Karimov I.A. Amir Temur davridagi bunyodkorlik va hamkorlik ruhi bizga
namuna bo’laversin. Asarlar. 4-jild. Toshkent. O’zbekiston, 1996.
2. Karimov I.A. Amir Temur haqida so’z. Toshkent. O’zbekiston, 1996.
3. Temur tuzuklari. Toshkent. G’afur G’ulom nomli nashriyot, 1991.
4. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma. Toshkent. O’zbekiston, 1996.
5. Sharafuddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Toshkent. Kamalak, 1994.
6. Ahmedov B. Amir Temur: rivoyat va haqiqat. Toshkent. Qomuslar bosh
tahririyati, 1996.
7. Ahmedov B. Amir Temurni yod etib. Toshkent. O’zbekiston, 1996.
8. Ibn Arabshoh AmirTemur tarixi. I-IIj. Toshkent. Mehnat, 1991.
9. Herman Vamberi. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. Toshkent, 1990.
10. Ivanin M. Ikki buyuk sarkarda. Chingizxon va Amir Temur. Toshkent,
1994.
11. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at. Toshkent. G’afur
G’ulom nomli nashriyot, 1996.
12. Mo’minov I. Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutganurni va roli.
Toshkent. Fan, 1993.
13. O’zbekiston tarixi, 1-qism. Toshkent. Universitet, 1997, II-nashri, 1999.
Temur o’zining hayoti davomida harbiy iste’dodi, mohir sarkardaliga, diplomatliliga va yetuk
davlat arbobi bo’lganligi tufayli yuksalish va insonparvarlik ruhi bilan sug’orilgan ulkan
markazlashgan daatat tuzishga muvaffaq bo’ldi. Sohibqiron turk-Mug’ul an’analariga amal qilgan
holda o’z davlati hududlarini suyurg’ol (ulus) tariqasida inom qilish yo’li bilan boshkargan. Temur
Movarounnahrdan tashqaridagi yerlarini ulusga bo’lib, farzandlariga in’om etdi. Bu masalaning
e’tiborli tomoni shundaki, garchi sohibqiron tomonidan bo’lib berilgan yerlar ichki mustaqillikka
ega bo’lsalar-da, lekin amalda batamom markaziy hokimiyatga bo’ysundilar. Temurning o’ta
~ ~
darajadagi zukkoligini shundan bilsa bo’ladiki, u uluslar o’rtasida nizolar kelib chiqmasligi uchun
ularning faoliyatini doimo nazorat qilib turadi.
Temur davlatining eng ko’zga ko’ringan va muammoli tomoni sohibqiron kichik bir viloyat
doirasida tarbiya topgan davlat mafkurasining boshqaruv tayanchi kuchli hokimiyat tushundi va
davlat, saltanat ishlarini yuzaga chiqarishda kamchilikka yo’l qo’ymaydigan vazirlarni tanlashga
harakat qildi. Amir Temur vazir to’rtta sifatga ega bo’lishi lozim hisoblagan: birinchisi-asllik, toza
nasllilik, ikkinchisi-aql-farosatlilik, uchinchisi-sipohu raiyat axdidan xabardorlik to’rtinchisi-sabr-
chidamlilik va tinchliksevarlik.
Amir Temur hukmronlik qilgan davrlarda davlatning markaziy ma’muriyati boshida
devonbegi, arkbegi va to’rt vazir turgan. Vazirlar soliqlar yig’ish, meros ishlari, askarlar maoshi va
ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, saroy xarajatlari bilan bog’liq bo’lgan ishlarni bajarganlar.
Bu davrlarda yerga egalikning baьzi turlari mavjud bo’lib, ular suyurg’ol yerlar, vaqf yerlar,
jamoa yerlari edi. Xususiy egalari tarxon unvonini olganlar, davlatga soliq to’lashda ba’zi
imkoniyatlarga ega bo’lganlar, vaqf yerlar masjid va madrasalarga qarashli yerlar bo’lib, ular soliq
to’lashdan ozod qilganlar. Amir Temur davrida asosiy soliq daromad solig’i xiroj bo’lib, u
olinadigan daromadning uchdan bir qismiga teng bo’lgan. Temur tuzuklarida yozilishicha, kimki
biron sahroni obod qilsa, yoki yer osti suvlarini tortib oladigan inshoot qursa, yo, biron bog’
ko’kartirsa, yoxud biron tashlandiq yerni obod qilsa, faqat yerni o’zlashtirganining uchinchi yili
(birinchi, ikkinchi yil umuman to’lamagan) qonun doirasda xiroj solig’i olingan. Undan tashqari
ushr, mol, suvloq soliq turlari mavjud bo’lib, ular yillar davomida amal qilingan tartib-qoidalarga
binoan to’plangan. Soliq to’plovchi soliq yig’ish jarayonida soliqni yaxshi so’zlar bilan to’plashi,
aholini kaltaklash hollari, zanjirband etish hollari kelib chiqmasligini nazorat qilishi shart edi.
Amir Temur davlatni mustaxkamlashda qonun-qoidalarning tutgan o’rniga keng e’tibor
berdi. Fransuz olimi Alfons de Lamartin Amir Temur davlati haqida shuday degan edi: «Yevropa
Iskandarda, na Atillada va na Moskoviya zafarini quchgan fotih Napoleonda adolatli qonunlar
asosiga qurilgan bunday boshqaruvni bunyod etgan emas». «Davlat ishlarini, - deb edi Amir Temur,
- saltanat qonun-qoidalariga asoslaigan holda boshqardim. To’ra va tuzukka tayanib saltanatda
o’z martaba va maqomimni mustahkam saqlab turdim».
Sohibqiron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e’tibor berdi. Dastlab, Samarqandni
poytaxt qilib olgach, u katta imtiyozlarga ega bo’lgan shaharga aylanadi. Sohibqiron harakati bilan
Samarqandda dunyoning yirik shaharlaridan keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar,
madrasalar, maqbaralar barpo etildi. Hatto g’ariblarga oziq-ovqat beradigan g’aribxonalar,
yo’lovchilar qo’nib o’tadigan sus joylar ham qurilgan. Shahar atrofi mustahkam devolar bilan
o’ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So’zangaron va Feruza kabi nomlar bilan
darvozalar quriladi. Temurning qarorgohi sifatida noyob ma’muriy bino Ko’ksaroy va
Bo’stonsaroylar ham aynan shu yerda quriladi. Temur noyob qurilishlardan tashqari Samarqand
atrofida o’zining xeshu aqrabolariga atab turli go’zal bog’lar qurdirardi.
Temur ulkan sohibqiron sifatida o’zining ona yurti Keshga katta diqqat-e’tibor bilan qaradi.
Yozma manbalardagi ma’lumotlariga qaraganda, Amir Temur Shahrisabzda Oqsaroy, jome’ masjid,
madrasalar barpo ettiradi. Sohibqirondagi ulug’ sahovatning yana bir tomoni shunda ediki, u
bepoyon dashtlar bilan qamrab olingan Turkiston shahrini ham obodonchiligiga keng e’tibor berdi.
Jumladan, Xoja Axmad Yassaviy maqbarasini qurish bilan bu yerda nafaqat obodonchilik, balki
ko’chmanchi va o’troq aholi orasidagi munosabatni yaxshi yo’lga qo’yish, urug’lar o’rtasida
tinchlik saqlash maqsadi yotgani ma’lum.
Amir Temur davrida yangi shaharlar, savdo va hunarmandchilik keng rivojlanganligini aytib
o’tmoq lozim. Temurning sa’yi harakatlari bilan Buxoro, Shaxrisabz, Toshkent kabi shaharlar
~ ~
savdo va hunarmandchilik markazlari sifatida rivojlanib bordi. Ayniqsa, bu davrlarda
hunarmandchilikning keng rivojlanishi shaxarlarda xunarmandchilik mahallalari, savdo rastalari
soni ortib borganida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Sohibqiron savdo yo’llari rivojiga, uning
tinchligiga keng e’tibor berib bordi. Shaxsan o’zining nazorati ostida savdo yo’llari nazorat qilib
borilishi savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minladi.
Amir Temur davlatining mafkurasi ijtimoiy-iqtisodiy hayotni izga solib yo’naltirishdan
tashkari siyosiy hayotda ham kuch keng yo’lga qo’ydi. Sohibqiron chet davlatlar bilan aloqani keng
yo’lga qo’ydi. U davr shart-sharoitlariga ko’ra tashqi siyosatda qat’iy, faol harakat qilib, o’z
saltanati dovrug’ini jahon miqyosiga chiqara oldi. Sohibqironning Yildirim Boyazid ustidan bo’lgan
g’alabalaridan so’ng Fransiya, Angliya, Genuya va Vizantiya erkin aloqalarni, savdogarlar va mol
almashishini taklif etgan. Shunday qilib u Yevropa davlatlari bilan yaqin qo’shnichilik qilish, savdo
karvon yo’llarini rivojlantirish niyati borligini kursatib o’z davlati shuhratini Yevropaga tarqata
oldi. Uning saltanatini dovrug’i bu mamlakatlarga yetib borishi bilan Fransiya, Angliya, Genuya,
Vizantiya, Ispaniya kabi davlatlarning qirollari sohibqiron bilan siyosiy, iqtisodiy, savdo aloqalari
o’rnatshpga intilganlar, shu bois ular sohibqiron huzuriga muntazam elchilar yuborib turganlar.
Temurning chet davlatlar bilan olib borgan diplomatik aloqalarida uning o’g’li Mironshoh ko’p
yordam bergan.
Amir Temur davrida diniy ilmlar va dunyoviy fanlar barqaror bo’lgan. Sohibqiron o’z
davrining fan va madaniyatli jonkuyari sifatida shuhrat qozondi. Temur taqvodor ruhoniylarga
chuqur hurmat bilan qaradi. Ularning duolarini oldi, doimo kamsitilgan mazhab tarafdorlarini o’z
himoyasiga oldi. Darvesh, faqir va miskinlarni o’ziga yaqin tutib, ularni ranjitmaslik uchun barcha
talablarini bajardi.
O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviy taraqqiyotida Temurr diniy va dunyoviy bilimlariga e’tibor
berishi ahamiyatga ega edi. Sohibqiron doimo ilm ahli va ulamo bilan suhbatda bo’lib, qalbi toza
kishilarga talpingan. Temur davrdagi ilm-fan, me’morchilik, san’at sohalari o’z davriga nisbatan
o’ta darajada rivojlanib, yuksak ma’naviy boylik darajasiga ko’tarildi. Temur davrning nodir
qo’lyozmalari tarixiy mo’jizasiga aylanib qoldi.
Din jamiyatda mafkuraning ustunlaridan biri bo’lgan sababli sohibqiron dinga keng e’tibor
berdi. U nafaqat askarlarini, balki barcha fuqarolarini musulmonchilik tarbiyalashga harakat qilgan,
Uning doimo amal qilib kelgan «Kuch adolatdadir» degan so’zlari uning davlat boshqarishdagi
yuksak qobiliyatidan dalolat beradi.
Mashhur muarrixlardan biri Nizomiddin Shomiy o’zish «Zafarnoma» asarida shunday yozadi:
«...uniig adolatiyu siyosati o’rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka joylardagina emas,
balki Xo’tan chegarasidan Dehli va Kanboyit atrofigacha, Bobil Abvobdan to Misr va Rum
hududigacha bo’lgan yerlardan savdogarlar u yerda tursin, bolalaru, beva xotin ham ipakli matrlar,
oltin-kumush va eng zarur tijorat mollari keltirardilar va olib ketardilar. Hech bir kimsaning bir
doniga ham ko’z olaytira olmaydi va bir dirhamiga ham ziyon yetkazmaydi. Bu cheksiz ne’mat va
poyonsiz marhamatlar Amir sohibqironning siyosati va adolati natijasidandir».
Bu o’rinda shuni ta’kidlash joizki, Temurning hayoti jangnoma, u ko’plab mamlakatlarni o’z
tasarrufiga oldi. Lekin bu yerdaga asosiy masala - Temur shaxsining ustunligini va iroda qilish
qudratining sirlariii, mohir sarkarda va tinlik posboni, fuqaro farovonligi rahnamosi sifatidagi
ekanligi, uning yuksak me’moriy inshootlar qurishdagi o’rnini izohlash, uning yechimini topishdir.
«Temur tuzuklari» - adolatli hamda kuchli davlat barpo etishdagi muhim qonun - qoidalar
sifatida. Amir Temur va temuriylar davrida yozilgan tarixiy asarlar anchagina bo’lib, ular orasida
«Temur tuzuklari» buyuk jahongir va faoliyatiga bag’shilangan asarlar ichida shubhasiz ahamiyat
kasb etadi. «Temur tuzuklari» jahonning mashhur kutubxonalaridan joy olgan qimmatli asardir.
~ ~
«Temur tuzuklari» ikki qism, 56 ta banddan iborat tarixiy huquqiy asar bo’lib, unda
sohibqironning davlat tuzilish mamlakatlarni boshqarish xususidagi nuqtai nazari bayon qilinadi.
Bu asardan ko’plab sharq hukmdorlari o’zlarining faoliyatlari davomida foydalanganlar va unga
yuqori baho berganlar. Jumladan, Shoh Jahon (1628-1657), Qo’qon xoni Muxammad Alixon
(1821-1842), Buxoro amiri Abdullahadxon (1885-1910) «Tuzukot» dan parchalar ko’chirtirib,
ulardan o’z faoliyatlarida foydalanganlar.
«Tuzuklar»ning birinchi qismida Amir Temurning yetti yoshidan to vafotiga qadar (1342-
1405 yil 18 fevral) kechgan va ijtimoiy-siyosiy faoliyati, uning Movarounnahrda markaziy
hokimiyatni qo’lga kiritishi, ijtimoiy tarqoqlikka berishi va markazlashgan davlat tuzishi, qo’shni
yurt va mamlakatlarni, masalan Eron va Afg’onistonni o’z tasarrufiga kiritishi, Oltin O’rda xoni
To’xtamishxon ustixon, nihoyat, buyuk jahongirning Ozarbayjon, Turkiya va Hindistonga qilgan
yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan.
Ikkinchi kismi Sohibqironning nomidai aytilgan va uning taxt vorislariga atalgan o’ziga xos
vasiyat va pandu nasihatlardan iboratdir. Unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toju-taxt
egalariiing burchi va vazifalari, vazir qo’shin boshliqlarining burch va vazifalari, amirlar va boy
mansabdorlarning toju taxt oldida ko’rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va hokazolar
xususida gap boradi.
Amir Temur o’z oldiga ulug’ davlatning ichki siyosati va ishchan davlat tizimini qadimiy
tajribalardan ijodiy foydalangan holda tuzish, harbiy siyosatni zamon talabi asosida bora
takomillashtirib, Mug’ul istilosi asoratlarini tezda bartaraf etib, xo’jalikni oyoqqa turg’izish,
savdo-sotiq hunarmandchilikni bir me’yorga tushirish va rivojlantirish aholi manfaatlarini himoya
qilish, islom diniga rivoj berish, ilm-fan, madaniyat, me’morchilikni tubdan rivojlantirish,
obodonlashtirish ishlarini keng ko’lamda jadallashtirish kabi dolzarb vazifalarni qo’ygan edi.Uniig
bunday sa’yi harakatlari katta kuch-g’ayrat, mablag’, bilim va oqilona tadbirlarni talab etar
edi.Temur yetuk siyosatdon va mohir davlat arbobi bo’lib, u o’zidan avval o’tgan hukmdorlardan
farqli ravishda, davlat va mamlakatni boshqarishda bir yoki ikki tabaqaga emas, balki aholining
barcha tabaqalariga suyangan.
Amir Temur davri ma’naviyati va hozirgi zamon. Ma’naviy ildizlarimizdan biri bu Temur
ma’naviyatidir. Bu qudratli manba insoniyat tarixida tengi yo’q markazlashgan davlatchlikka,
qonunchilikka asos solish bilan yer yuzining deyarli hamma mamlakatlarida o’rganilib, hozirgi
kunda ham muxim ahamiyat kasb etmoqda. Biz faqat hozirgi kunga kelgandagina bu ma’naviyatni
naqadar zarur ekanligani va buyuk kelajak sari qadam tashlayotgan xalqimiz uchun nihoyatda qadrli
ekanligini anglamoqdamiz.
Amir Temur insonni qadrlay oladigan va uni farqlay oladigan ulkan arbob edi.
Musulmonchilikda, «eng yaxshi kishining ikki qo’li ham to’g’ri bo’ladi, u bir qo’li bilangana emas,
ikki qo’li bilan ham yaxshilik qiladi», degan hikmatli ibora bor. Amir Temur do’stiga ham,
dushmaniga ham ana shunday ikki qo’li bilan yaxshilik qildi. Qolganlarni ham shunga undadi.
«Tuzukot» da ham, tarixiy asarlarning mualliflari ibn Arabshoh, Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin
Ali Yazdiy, Abdurazzoq Samarqandiy, Davlatshoh Samarqandiy asalarida xam, de Klavixo
kundaligida ham buni yaqqol ko’rish mumkin.
Temur o’z faoliyati davomida Olloh buyurgan oliy insoniy fazilatlarga astoydil amal qildi.
Temur o’z farzandlariga qilgan vasiyatda shunday deydi: «... Millatning dardlariga darmon bo’lmoq
vazifangizdir. Zaiflarni qo’ring, yo’qsillarni (boylar) zulmiga tashlamang. Adolat va yillik
(yaxshilik) qilmoq dasturingiz va rahbaringiz bo’lsin». Adolatni qadrlagan hukmdor albatta xalq
orasida katta obro’-e’tiborga ega bo’lishi tabiiy hol edi.
~ ~
Temurning «Kuch-adolatda» degan so’zi haqiqatda shiorga aylanib, xamma davrlar uchun
jaranglab turuvchi ibora tusini olganligi shohidi bo’lishimiz mumkin. Temur xalqning shikoyatlari
va arzlarini o’rganuvchi maxsus arzbegi lavozimini joriy qilgan. Arzbegi shikoyat, arizalarni ko’rib
chiqar, ularda kimlar aybdorligini aniqlar va bu xususda kengashga xabar qilar. Aybdorlar kim
bo’lishidai qat’i nazar qattaq jazolangan. Soliqlar, moliyaviy masalalarda qatьiy tartib-qoida
o’rnatilgan Rus sharqshunosi D.N.Logofet bu xususda shunday deb yozadi: biz hozir zo’r berib
intilayotgan daromad solig’i degan uning (Temurning) hokimiyatida o’shandayoq mavjud edi».
Temur ma’naviyati ulkan manba va tuganmas bir buloqdir. Hozirgi mustaqillikka erishgan
davrimizda, yoshlarni Vatanga sadoqat ruhida tarbiyalashda, milliy mafkura goyalarini
fuqarolarimiz ongiga singdirishda bu manbaning ahamiyati beqiyosdir. Shuning uchun ham
Prezidentimizning Amir Temur tavalludining 660 yillik tantanalari va keyingi vaqtdagi qator
chiqishlarida bu manbaning ahamiyati takror va takror qayd etilmoqda. Temur ma’naviyatining
bizga o’rgatuvchi, saboq bo’lguvchi joylari juda ko’pdir. Zero, bu ma’naviyat
bobokalonlarimizning bebaho ma’naviy boyligining bo’lagi bo’lib, yurtimiz ravnaqi va porloq
kelajagi hamisha xizmat qilajakdir.
Hurmatli yurtboshimiz Islom Karimov. Amir Temur davri ma’naviyati, sohibqiron shaxsiyati
va u qoldirgan ulkan meros nima uchun zarurligi masalalariga to’xtalib, buni quyidagicha sharhlab
berdilar: «Amir Temur avvalo qudratli davlat qurgan. Davlat qudratli bo’lmasa, betakror ma’naviy
meros ham, obidalar ham, tarixiy yodgorliklar ham bo’lmasdi. O’zbekistonning bugunga ozodligini
mustaxkamlash davrida Amir Temur biz uchun buyuk davlat asoschisi sifatida qadrlidir.U davlat
poydevorini qurgan, davlatning huquqiy asoslarini barpo etgan. Uning davlatchilik borasidagi
fikrlari nafaqat o’z davri, balki kelgusi avloddar uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Amir Temur
o’z davlatini aql-zakovat va huquqiy asos bilan idora etgan. Uning «Davlat iisharining to’qqiz
ulushini kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushini qilich bilan amalga oshirdim» degan
so’zlari buning yorqin dalilidir».
Do'stlaringiz bilan baham: |