O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

io ‘stlar
 
- insonning ichki va tashqi sezgi a’zolari, 
о ‘zlari yashayotgan
m rt
 
- insonning badani, ya’ni tiriklik payti, 
qariya
 
- Aql, 
Quddus
-
>of aql olami, 
farosat ilmi
 
- mantiq ilmi, 
ota
 
- komillik ramzi, 
y o ‘Man
izdiruvchi -
hissiyotga berilish, 
o ‘ng tomoningda turgan do'sting -
j‘azablanish, 
chap tomoningda turgan do ‘sting-
 
insondagi istakka beri- 
ish kayfiyati va h..
137

---

Bu majoziy ma’nolar ibn Sinoning falsafiy ilmlami chuqur egalla- 
ganini dalillash bilan birga, inson mantiq ilmini puxta egallashi lozim- 
ligini va buning natijasida hayotda hech qachon yoMdan adashmasligini 
uqtiradi. Aqlning kamoloti mantiq ilmiga bog‘liq. Zotan, ibn Sino “Hayy 
bin Yaqzon” qissasi so‘ngida chiqargan quyidagi xulosasi asarning aso­
siy maqsadini ifoda etadi: “Seni uyg'otish maqsadida qilgan bu hikoyam 
meni unga (ya’ni aqlga - N.R.) yaqinlashtirmaganda edi, men bu hiko­
ya bilan mashg‘ul bo'lmasdim, senga bu so‘zlami gapirib o‘tirmagan 
bo‘lardim. Istasang, menga ergash, seni unga olib borayin”.
Shu о‘rinda mazkur asaming janr xususiyati haqida ham aytib o‘tish 
kerak bo‘ladi. Ibn Sino asarining so'ngidagi parchada “hikoya” so‘zini 
qo'llaydi. Ammo bu adabiy janmi emas, balki “bayon qilish” ma’nosini 
ifoda etadi. Ibn Sinoning hamma nasriy asarlariga (“Qush”, “Solomon 
va Ibsol”, “Yusuf’ qissalari) nisbatan “qissa” termini, she’riy asarlariga 
nisbatan “doston” termini to‘g‘ri keladi.
“Hayy bin Yaqzon”ning jahonshumul ahamiyati. 
Ibn Sinoning 
“Hayy bin Yaqzon” asari keyingi asrlarda Sharq olamiga keng yoyildi. 
Jumladan, X I1 asrda yashagan arab olimi ibn Tufayl (1110 -1185)ning 
ilmiy va adabiy faoliyati bunga misoldir. Ibn Tufayl Almohidlar saroyi- 
da vazir, ayni paytda tabib lavozimlarida xizmat qilgan edi.
Ibn Tufaylning qiziqish doirasida falsafa asosiy o‘rinni egallaydi. U 
insonning bilish faoliyati masalalariga e’tibor qaratdi. Sharq falsafasini, 
jumladan, ibn Sinoning falsafiy qarashlarini chuqur o‘rgandi, uning il­
miy va adabiy faoliyati bilan yaxshi tanishdi. Ibn Tufayl o‘zining “Hayy 
bin Yaqzon” qissasi bilan mashhur bo‘ldi. Ibn Tufayli shu asaming mu- 
qaddimasida ibn Sinoni alohida hurmat bilan tilga oladi va o‘z asarining 
quyidagicha nomlanganini bayon qiladi: “Faylasuflar rahnamosi, imom 
Abu Ali ibn Sinoning va komil faylasuf, bilimdon Abu Bakr ibn Tu­
faylning so'zlari mohiyati mag'zidan olingan Sharq donishmandligining 
sirlariga oid “Hayy bin Yaqzon” risolasi”.
Ibn Tufayl mazkur kitobida insonning tabiiy ravishda rivojlanishi va 
uning tafakkuri haqida hikoya qiladi. Asarda Sharqning buyuk mutasav- 
vuflari Abdulhamid G‘azzoliy, Boyazid Bistomiy, Mansur Xalloj, Ibn 
Rushd kabilaming asarlaridan iqtiboslar keltiradi, Haqqa yetishish va in­
son kamoloti to‘g‘risidagi qarashlarini ilgari suradi. Ibn Tufayl o‘z asari­
da Ibsol va Solomon bilan bog'liq voqealar haqida ham bayon qiladi va 
har ikkalasini oliyjanob fazilatlar, ezgu maqsadlar egasi qilib tasvirlaydi.
138

---

Ammo bu asarda ibn Sinoniki singari Salomon va Ibsolning ertaknamo 
saarguzashtlari yo‘q, asosan har ikkalasining komillik sari intilishlari fal­
safiy yo‘sinda bayon qilingan.