|
uch
soni ifodasida aniqroq o‘z ifoda-
sini topgan: 0 ‘g ‘uzning
uch
kun davomida yirtqichni poylagani voqeasi,
0 ‘g‘uz xon o‘g‘illarining ismida aks etgan vertikal yo‘nalishdagi
uch
qavatli olam, 0 ‘g‘uz xon tushida
uch
kumush o‘qni ko‘rgani, o‘g‘illari
topib olgan oltin yoyni
uchga
bo‘lib o‘g‘illariga bergani, Ko‘k, Tog‘,
Dengiz yo id a
uchta
kumush o‘q topib olganlari va 0 ‘g‘uz xon o‘qlami
uchala
o‘g‘illariga bo‘lib bergani.
Mifopoetik davr uchun olam daraxti yana shunisi bilan diqqat-
ga sazovorki, u koinot (makrokosm) va inson (mikrokosm) o‘rtasida
bogiovchi bo‘g‘in sifatida yuzaga chiqqan bo‘lib, ulaming kesishuv
joyi hisoblanadi
(Drevo mirovoe.
-
Mi/ы narodov mira, tom 1,405-b.).
“0 ‘g‘unoma”da daraxt kultining qizni 0 ‘g‘uz xon eliga keltirish lavhasi
ayni shu davmi o‘zida ifoda etadi.
“O‘g‘uznoma”da tush motivi.
“0 ‘g‘uznoma”da tush motivi ham
doston tuzilishida alohida ahamiyatga ega. Qadimgi turkiylar tushni
azaldan kundalik turmush bilan bog'laganlar. Tush - g‘ayribatiiy hodisa,
Fol kitoblari buning dalilidir. “0 ‘g‘uznoma”da tush lavhasi quyidagicha
ifodalanadi: “Ammo yoddan ko‘tarilmasinki, ma’lum bo‘lsinki, 0 ‘g‘uz
xoqonning yonida oq soqollig‘, och sochlik, uzun bo‘yli, epchil bir keksa
kishi bor edi, uquvli, dono bir odam edi, afsungar edi. Uning oti Ulug‘
Turk edi. Kunlardan bir kun Ulug‘ Turk uyqusida bir oltin yoy ko‘rdi,
117
yana uch kumush o‘q ko‘rdi. Bu oltin yoy kun chiqishdan kun botish-
gacha tortilgan edi, yana bu uch kumush o‘q qorong‘ulik tomonga ketar
edi. Uyqudan so‘ng Ulug‘ Turk tushida ko‘rganini 0 ‘g‘uz xoqonga bil-
dirdi”. Ulug‘ Turk - shomon, tushni ta’birlash aynan shomonlarga xos.
Ulug‘ Turk tushining ta’birini 0 ‘g‘uz xoqonga shunday bayon qiladi:
“Ey xoqonim, senga uzoq umr ato qilsin. Ey xoqonim, senga davlating
buyursin, abadiy ko‘k tangri berdi menga tushimda ay on, ezgulik keltir-
sin, qo‘lga kiritilgan yerlarni urug‘iga bo‘lib bersin, dedi. 0 ‘g‘uz xoqon
Ulug‘ Turkning so‘zini ma’qul ko‘rdi”.
Tush va uning ta’biri insoniyatning kundalik hayotni va kelajakni bi-
lish haqidagi qarashlari ifodasidir. Ulug‘ Turkning tushi “0 ‘g‘uznoma”
dostoni voqealarining yechimini hosil qiladi. 0 ‘g‘uz xon Ulug‘ Turkning
tushi ta’biriga amal qilgan holda, mamlakatni o‘g‘illariga bo‘lib berdi.
Mamlakatni qonun-qoidalar va marosimlarga rioya qilgan holda bo‘lib
berdi. Zotan, “0 ‘g‘uznoma”da mamlakatni o‘g‘illarga bo‘lib berish
voqeasi, qadimgi davr an’analariga ko‘ra, ma’lum bir udumlarga, urf-
odatlar va inonch—e’tiqodlarga tayangan holda amalga oshirildi. Chunki
shomon Ulug‘ Turkning tushi aynan inonch-e’tiqodlarga ishora qiladi.
“0 ‘g ‘uznoma”ning nihoyasida 0 ‘g‘uz xoqon udumlar va
an’analarga rioya qilgan holda mamlakatni o‘g‘illariga bo‘lib beradi.
Yana aytdiki, “Ey mening o‘g‘illarim, ko‘nglim ov qilmoqni istaydi,
keksayganim uchun shuhratim yo‘qdir. Kun, Oy, Yulduz, tong sariga
sizlar boringlar. Ko‘k, Tog‘, Dengiz, tun sariga sizlar boringlar, dedi.
Shundan keyin uchovi tong sariga ketdilar, yana uchovi tun sariga ketdi-
lar. Kun, Oy, Yulduz ko‘p kiyiklar, ko‘p qushlar ovlaganlaridan keyin,
yo‘lda bir oltin yoyni topdilar, oldilar, otasiga berdilar. 0 ‘g ‘uz xoqon
sevindi, kuldi, yana uni uchga bo‘ldi. Yana aytdiki, ey inilar, yoy bo'lsin
sizlamiki, yoydan o‘qlami ko‘kka otinglar, dedi. Shundan keyin Ko‘k,
Tog‘, Dengiz ko‘p kiyiklar ovlaganlaridan keyin, yo‘lda uch kumush o‘q
topdilar. 0 ‘qlami olib, otasiga keltirib berdilar. 0 ‘g‘uz xoqon sevindi,
kulib yana o‘qlami uchoviga bo‘lib berdi. Yana aytdiki, ey inilar, o ‘qlar
bo‘lsin sizlamiki. Yoy o ‘qni otdi. 0 ‘qlarday sizlar bo‘ling, dedi...”
Oltin yoy - 0 ‘g ‘uz xoqon qo‘lga kiritgan davlatlar, uch kumush o‘q
esa uning kichik xotinidan tug‘ilgan uch o‘g ‘li - Ko‘k, Tog‘, Dengiz.
Birinchi xotinidan tug‘ilgan o‘g‘illariga - Kun, Oy, Yulduzga yoyni - yer
yuzini bo‘lib berdi, kichik xotinidan tug‘ilgan uch o‘g‘liga - Ko‘k, Tog‘,
Dengizga ishora qilingan tun esa yer osti olamini ifoda etadi. Uchta o‘q,
118
umuman, o‘q turkiy mifologiyada buyruqlami yetkazish uchun foyda-
lanilgan39. Bundan kelib chiqadiki, 0 ‘g ‘uz xoqon o‘z o‘g ‘illari Ko‘k,
Tog‘, Dengizga kumush o ‘qlami bo‘lib bergan ekan, ularni buyruqchi
yoki elchi lavozimiga tayinlagan.
Dunyo mifologiyasida yoy va o‘q timsoli keng tarqalgan. Ayniqsa,
shomonlik mifologiyasida va shomonlik udumlarida yoy va o'qning mu
him roli bor. Masalan, Sibir shomonlarido‘mbirasihali paydo bo‘lmasdan
oldin, marosimlaming asosiy quroli yoy bo‘lgan edi. Shomonlar doira
chalib o‘tkazadigan marosimlar yoy va o‘q vositasida o'tkazilgan. Shor,
oltoy tillarida shomon “o‘qchi”, “yoyandoz” ma’nolarini bildiradi.
Mazkur tush motivi dostondagi o‘ziga xos mifologik mazmunni ya-
nada boyitgan. Ulug‘ Turuk - 0 ‘g‘uz xon qavmining shomoni bo‘lib,
ulaming alohida vazifasi bor edi. Shomonlar xalqning yoki hukmdorlar-
ning keyingi taqdiridan bashorat qilganlar, ulaming maslahatisiz xoqon-
lar jiddiy ishlarga kirishmaganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
