O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Uchinchi pardaning mazmuni. Uchinchi pardaning
13 varagl 
saqlanib qolgan. Dastlabki besh varaq yaxshi saqlangan. Bu pardada, 
asosan, Shakyamuni va uning in’ikosi Mohpirchoponi Govtomi xotun- 
ning burxon Shakyamuniga oltin rangli bo‘z mato to‘qishi voqeasi ba­
yon qilingan. Bu pardani 
mazmunan
ikkiga bolish mumkin. Pardaning 
boshlanishida voqealar o ‘mi quyidagicha ko‘rsatiladi: “Endi bu no‘mluq 
so‘zni Koplovastu shahridagi Nigudoram nomli sangram (ibodatxona) 
dn о‘qish kerak”.
Birinchi ko'rinish
 
Tangri burxon Koplovosti shahriga qachon ye­
tib kelishini so‘rash uchun Potni qizi Nigudoram sangramiga kelgani- 
ni Govtomi xotun hikoya qilishi bilan boshlanadi. Sangramdan bir ayol 
chiqib, undan, nima ish bilan keldingiz, deb so‘raydi. U, Govtomi xotun 
meni xabar olib kel, deb yubordi, u yana shulami aytdi: “Govtomi xo­
tun suyukli o 'g llg a to‘n tikib kiydiraman, deb o‘z quli bilan birga urug‘ 
sochdi, o‘t terib, paxta titdi, bulardan ip yigirib, oltin rangli bo‘z to‘qidi, 
Shakyamuni bu yerga kelganda, unga shu bo‘zdan to‘qilgan to'nni had­
ya qilaman deb aytdi”. Ikkalasining suhbatidan yana shular ma’lum 
boladiki, Tangri burxonning no‘mini anglashga muyassar bololmagan 
shaki urugldagi erlar, xotinlarimizning besh xil ayb bor deb kamsitila- 
yotgan ekan. Ammo Tangri burxon ayollarga ham no‘m va’z qilib: “Bu 
ayollaming besh xil fazilati bor”, deb maqtagani pesa mataidan m a’lum 
boladi. Ikkala ayol qizgln suhbat qilayotganlarida, Borsudaro xotun 
kirib keladi va “Yosudaro xotun ham bo‘z to‘qib, Tangri burxonning 
kelishini kutyapti”, deb xabar beradi. Shaki urug‘i beklari bu xabarlami 
eshitib xursand boladilar. Birinchi ko‘rinish shu voqea bilan tugaydi.
Ikkinchi ko'rinish
 
Govtami xotun shaki urug‘idan besh yuz ayolni 
atrofiga yig‘ib, oltin rangli bo‘z to‘nni qolida ushlab, Yosudaro xotunga 
so‘zlab turgani haqidagi voqea bilan boshlanadi. Ular, hademay Tangri
112

---

burxon bilan ko‘rishamiz, unga o‘zimizning sovg‘alarimizni hadya qi- 
lamiz, deb hayajon bilan gapiradilar. Ular xursandlik bilan o‘tgan ish- 
lami esga oladilar. Shu paytda ular Tangri burxon xuddi quyoshday nur 
taratib, shaki urug‘idagi beklar davrasida to‘rda o‘tirganini ko‘radilar. 
Govtomi xotun o‘zi tikkan to‘nini Tangri burxonga tutadi. U nihoyatda 
chiroyli so‘zlar bilan, qo‘limni qaytarmang, deb iltimos qiladi. Tangri 
burxon esa Govtomi xotunga, bu to‘nni boshqa rohib jamoasiga sadaqa 
qiling, bu to‘n Maytrining qo‘liga yetib boradi, Maytri esa menga in’om 
qiladi, deb sovg‘ani olmaydi. Govtami xotun, sovg‘amni oling, deb qat- 
tiq iltimos qiladi. Tangri burxon shirin so‘zlar bilan uning sovg‘asini 
qabul qilolmasligini tushuntiradi va boshqalarga sadaqa qilib bersangiz, 
ko‘p foydali bo‘ladi, deb buddaviylik aqidalari bo‘yicha savobning mo- 
hiyatini sharhlab tushuntirib beradi. Atrofda turganlar Tangri burxonning 
bu so‘zlaridan qattiq ta’sirlanib, nihoyatda mamnun bo'ladilar. Ikkinchi 
ko‘rinish shu bilan tugaydi.
Xullas, “Maytri smit” pesasi sanskrit adabiyotida buddaviylik aqi- 
dalarini yoyish va shu orqali insoniyatni komillikka yetaklashda katta 
xizmat qilgan asardir. Asaming ikki sahnasidagi voqealar tahlilidan 
ko‘rinib turibdiki, butun bir davrlami va avlodlami to‘g‘rilik, sobit 
e’tiqod ruhida tarbiyalash katta muammolar sifatida qo‘yilgan. Turkiy 
qavmlar orasida “Maytri smit”, xuddi “Oltun yorug1” singari, keng tar- 
qalgani hamda badiiy adabiyotning noyob namunasi sifatida shuhrat qo- 
zongani ma’lum bo'ladi. Shuningdek, sanskrit adabiyotshunosligining, 
xususan, adabiy turlar va janrlaming qadimgi turkiy adabiyotshunosligi- 
ga ta’siri to‘g‘risida ham so‘z yuritishga mazkur pesa turtki beradi.