133
Ushbu reaktsiya katta tahliliy ahamiyatga ega. 1 g yog 'kislotasi yoki yog'
kislotalari aralashmasini neytrallash uchun zarur bo’lgan kaliy gidroksidining
milligrammlarda ifodalangan miqdori neytrallash soni (n.s.) deb ataladi.
Neytrallash sonini bilib turib, karbon kislotaning molekulyar og'irligini yoki
bunday kislotalar aralashmasining o'rtacha molekulyar massasini formula bo'yicha
hisoblash mumkin:
MM
kisl
= KOH/ n.s. = 56110/ n.s.
Kislota soni va neytrallanish sonilarini bilgan holda erkin yog’ kislotalari
miqdorini quyidagicha hisoblash mumkin:
Erkin yog’ kislotalari miqdori, % mas.
= к.s.
.
100 / n.s.
;
bunda
к.s.
– kislota soni.
Yog 'kislotalarini kaliy yoki natriy karbonatlarining suvli eritmalari bilan past
haroratda qizdirganda, reaktsiya sovun va bikarbonat hosil bo'lishi
bilan
cheklanadi:
RCOOH + Na
2
CO
3
→ RCOONa + NaHCO
3
RCOOH + K
2
CO
3
→ RCOOK + KHCO
3
Metall sovunlari yog 'kislotalarining tegishli metall oksidlari, gidroksidlari
yoki karbonatlariga ta'siri natijasida olish mumkin:
Me(OH)
2
+ 2RCOOH → (RCOO)
2
Me +2H
2
O
Ko'pincha metall sovunlari suvli eritmalardan yog' kislotalarining natriyli
tuzlarini tegishli metallarning tuzlari bilan almashinishi orqali olinadi:
2RCOONa + CuCl
2
→ (RCOO)
2
Cu + 2NaCl
Adabiyotlarda natriy sovunlari uchun nordon tuzlarning uch turi ko'rsatilgan,
xususan:
2RCOONa
.
RCOOH; RCOOH
.
RCOONa; 2RCOOH
.
RCOONa;
Ko’p suyultirilgan sovun eritmalarida sovunlar eritilgan (sol’vatlangan)
molekulalar ko'rinishida bo'lib, ular elektrolitik dissotsiatsiyaga uchraydi:
RCOONa RCOO
-
+ Na
+
134
Sovun eritmalarining 0,05% va bir oz yuqoriroq konsentratsiyalarida ular
tarkibidagi yog 'kislotalari anionlari birlashadi (assotsiatlar hosil bo’ladi), ular
sharsimon shaklga ega bo’lgan va mitselyar ionlar
yoki ionli mitsellalar deb
ataladigan komplekslarni hosil qiladi (23-rasm).
Ularning bunday shakli, uglevodorod radikallari o'rtasidagi molekulalararo
tortishish natijasida kislotalar anionlarining ushbu kompleksda saqlanib qolishi va
manfiy zaryadlangan qismlari esa bir-birini itarishi bilan bog'liqdir.
Mitselyar
ionlar atrofida sovunning tegishli metall kationlari joylashgan.
Ularning bunday shakli, uglevodorod radikallari o'rtasidagi molekulalararo
tortishish natijasida kislotalar anionlarining ushbu kompleksda saqlanib qolishi va
manfiy zaryadlangan qismlari esa bir-birini itarishi bilan bog'liqdir. Mitselyar
ionlar atrofida sovunning tegishli metall kationlari joylashgan.
Sovun eritmasining konsentratsiyasi yanada oshgani sayin tuzlarning - yog '
kislotalari sovunlarining elektrolitik dissotsiatsiyasi pasayishi va yog' kislotalari
anionlari kontsentratsiyasining pasayishi bilan birga mitsellyar ionlarning miqdori
ham kamayadi. Shu bilan birga, sovun molekulalarining miqdori ortadi va ularning
juftlari hosil bolishi hamda bu juftlarning birlashib, assotsiatlar hosil bolishi
boshlanadi. Natijada plastinkasimon sovun mitsellalari hosil bo'ladi (24-rasm).
Suvli eritmalarda natriy va kaliyning sovunlari, kuchsiz
kislotalar va kuchli
asoslarning tuzlari sifatida, gidrolizlanadi:
135
Gidroliz suvli sovun eritmasining ishqoriy reaktsiyasi sababli bo’ladi. Sovun
gidrolizi tufayli fenolftalein ishtirokida yog' kislotasini ishqorning suvli eritmasi
bilan titrlashning iloji yo’q.
Suvli eritmalardagi sovunlarning gidrolizlanish darajasi bir qator omillarga
bog'liq. Sovunni tashkil etadigan yog ' kislotasi qanchalik kuchli bo'lsa, gidroliz
shunchalik zaiflashadi. Shu sababli, to'yinmagan kislotalarning
sovunlari yuqori
molekulyar og'irlikdagi to'yingan kislotalarning sovunlariga qaraganda kuchsizroq
gidrolizlanadi.
Sovun eritmalari qizdirilganda, sovunning gidrolizlanishi kuchayadi, ammo
ular shaffof bo'lib qoladi, bu nordon sovunining eruvchanligi oshishi bilan bog'liq.
Sovunning gidrolizi ortiqcha miqdordagi ishqor, shuningdek, spirt bilan bostiriladi.
Ko'pgina hollarda, turli xil yog' kislotalari sovunlari aralashmasining
gidrolizlanishi 60% spirtda deyarli to’liq bostiriladi.
Shu bilan birga, individual
yuqori haroratlarda eriydigan (suyuqlanadigan) yog' kislotalari, masalan, natriy
stearat sovunlarining gidrolizini bostirish uchun ko'proq konsentrlangan spirt talab
qilinadi (taxminan 80%-li).
Tarkibida ma’lum miqdordagi spirit bor yog' kislotalarining spirtli
eritmalarida sovun gidrolizi sodir bo’lmasligi sababli, ular fenolftalein ishtirokida
ishqor bilan to'liq titrlanishi mumkin. Suyuq va suyuqlanish harorati past bo’lgan
yog' kislotalarining natriyli va kaliyli sovunlari qizdirilmasdan
spirtda yaxshi
eriydi. Spirtdagi yuqori erigan kislota sovunining erishi isitish bilan amalga
oshiriladi. Suyuqlanish harorati yuqori bo’lgan yog' kislotalarining sovunlari
spirtda qizdirilganda yaxshi eriydi.
Ko'pgina organik erituvchilarda kaliy va natriy sovunlari erimaydi. Suyuq
yog' kislotalarining ammoniyli sovunlari 13-14
0
C haroratda ammiakning 20%-li
suvli eritmasida katta miqdorda eriydi, qattiq yog' kislotalarining sovunlari esa
erimaydi.
Metall sovunlarining eruvchanligi ham ma’lum qiziqish uyg’otadi.
Yuqori
molekulyar yog’ kislotalarining og’ir metalli sovunlari suvda deyarli erimaydi.
136
Ba’zi
ikki
valentli
metallarning sovunlarini quruq
haydaganda
dialkilketonlar va ushbu metallarning karbonatlari hosil bo’ladi:
Bariyli sovunlar haydalganida metilketonlar hosil bo’ladi:
Bariyli sovunlar va bariy formiati aralashmasiga termik ishlov berilganda
bariy karbonati va al’degid hosil bo’ladi:
Qo’rg’oshin tuzlari(sovunlari) qizdirilganda qo’rg’oshin ajralib chiqadi:
8Pb(OOCCH
3
)
2
→ 7CH
3
– CO -
CH
3
+
8Pb + 3H
2
O + 11CO
2
Xuddi shunday kumush tuzlarining ham parchalanishi sodir bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
