I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

1.4.1.
 
Hujayralarning mikroskopik tuzilishi, 
tarkibiy elementlari
Urug’lar to`qimalarining hujayralari asosan, 3 qismdan: tashqaridan o‘rab 
turuvchi 
hujayra po‘sti
, markazida joylashgan 
vakuola
va hujayra shirasi - 
protoplast
dan iborat. Hujayra po‘sti va vakuola uning o‘lik qismi, protoplast esa 
tirik qismidir (4-rasm). Protoplast o‘z navbatida 
tsitoplazma
va 
yadro
dan tashkil 
topgan. 
4-rasm. O’simlik hujayrasining submikroskopik tuzilishi (sxemasi). 
1-yadro; 2-yadrocha; 3-yadro po’stlog’i; 4-g’ovaklar; 5-mitoxondriyalar; 6-plastidlar; 7-
diktiosomalar; 8-vakuollar; 9-
 
hujayra po‘sti; 10-plazmodesmalar. 
O`simlik hujayrasida hayvon hujayrasidan farqli tarzda hujayra devori 
qattiq. Yuksak o‘simliklarning hujayrasi tashqi tomondan ancha qattiq qobiq
po‘st bilan o‘ralgan. Bu po‘st hujayraga ma’lum shakl beradi va uni tashqi
muhitning noqulay omillaridan saqlaydi. 

---

38 
U hamma tomondan protoplastni o`rab turadi va u uchun mexanik tayanch 
vazifasini bajaradi. Hujayra devori ikkita - tashqi (birlamchi devor) va ichki 
(ikkilamchi devor) qatlamdan iborat bo`ladi. Ikkita qo`shni hujayraning 
ta'sirlashuvchi birlamchi devorlar orasidagi bo`shliq hujayralararo qatlam yoki 
o`rta plastika deb ataladi. 
Qo`shni hujayralar o`zaro butun yuzasi bilan ta’sirlashmaydi va 
hujayralarning burchaklarida bo`shliq - hujayralararo bo`shliq hosil bo`ladi. 
Hujayralararo bo`shliq umumiy hujayralararo tizimni hosil qiladi va u o`simlik 
to`qimasidan atmosferaga ochilgan bo`ladi. Havo hujayralararo bo`shliqdan har 
bir hujayraga yetarli miqdorda yetib boradi. Hujayra po‘sti - asosan tsellyuloza, 
gemitsellyuloza va pektin moddalardan tuzilgan bo‘lib, hujayra sirtini qoplaydi. 
Polisaxaridlardan tashqari hujayra po‘sti tarkibida oqsillar, mineral tuzlar, mum, 
lignin, suberin, kutin, pigmentlar va boshqa moddalar ham bo‘ladi. Kutin va
suberin (suber –po’kak), kimyoviy jihatidan bir-biriga yaqin modda bo‘lib, yog’ 
kislotalari va ularning murakkab efirlaridan tashkil topgan. Bu moddalar amorf 
shaklda bo‘lib erituvchi moddalarda erimaydi va mikroorganizmlarning ta’siriga 
juda chidamli. 
Hujayra po’sti mustahkamligini ta’minlaydigan pektin moddalari yosh 
hujayralar po’sti va hujayralar oralig’ida saqlanadi va yonma-yon turgan hujayrani 
bir-biri bilan birlashtirib, yelimlab turadi. Pektin moddalari amorf holda bo’lib, 
yengillik bilan gidrolizlanish va kolloid eritmalariga o’tish qobiliyatiga ega. 
Po’stda va hujayralar oralig’ida mavjud bo’lgan pektin moddalari suv singdirib 
bo’kadi. 
Hujayra po’sti orqali suv va suvda erigan kichik molekulali moddalar erkin, 
qarshiliksiz o’tadi. Lekin tarkibida lignin, suberin moddalari ko’paygandan va
kutikula qavati qalinlashganidan keyin eritmalarning diffuziyasi cheklana 
boshlanadi. 
Moy tutuvchi to‘qima hujayralarining devorchalari asosan yupqa, lekin har 
xil urug’larniki turli qalinlikda bo’ladi. Masalan, loviya hujayrasi devorlari eng 

---

39 
qalin, chigitniki eng yupqa. Boshqa moyli urug’lar hujayra devorchalarining 
o‘lchami 0,4 dan 0,94 mkm gacha bo’ladi (4-jadval). 
4-jadval