Toshkent davlat agrar universiteti agrologistika va biznes fakulteti buxgalteriya hisobi, tahlil va audit kafedrasi

2.3. Korxonaning daromadi turlari
Daromadlar - bu subyektning xo‘jalik faoliyati natijasida, odatda, ijara haqqi,
foizlar, litsinziya to‘lovlari va devdentlar shaklida foyda keltiradigan faoliyat, ya'ni
tovarlarning sotilishi va xizmatlarning ko‘rsatilishi yoki boshqa shaxslarning xo‘jalik
subyektning resurslaridan foydalanishi natejasida aktivlarning kelib tushishi yoki
majburiytlarning kamayishi orqali ro‘y beradigan iqtisodiy resurslarning ko‘payishidir.
Yil davomida yaratilgan yalpi mahsulot qiymati 2 qismdan iborat: 1. Ilgari yaratilgan
va sarflangan ishlab chiqarish vositalarining mahsulotga ko‘chirilgan qiymati; 2.
Yangidan yaratilgan qiymat. Yangidan yaratilgan qiymat sof mahsulotning (Milliy
daromadning) qiymatidir. Barchamizga malumki raqobatdosh iqtisodiyotda
tadbirkorlarning ko‘payishi manapoliyaga qarshi kurashning jadal suratlarda o‘sishiga
sabab bo‘ladi. Tadbirkorlar foyda olish maqsadida yangidan yangi tovarlarni ishlab
chiqarish yohud yaratishga intiladilar, bu esa kelajakda o‘zimizda import o‘rnini
bosuvchi tovarlarni ko‘paytiribgina qolmay jaxon bozoriga chiqish va yurtimizni
savdo sanoat bo‘yicha jaxonga tanitish imkoniyatini bersa ajabmas. Bunda bizdan
talab qilinadigan narsa asosiy faoliyatimizni haqiqatdan ham talab yuqori bo‘lgan va
bozorda tez sotiladigan umuman jaxon uchun eng kerakli va muhim hisoblangan

---

20
tovarlarni mahsulotlarni yaratish, ishlab chiqarish bilan bog‘lashimiz zarur. Buning
uchun bizda barcha imkoniyatlar yaratib qo‘yilgan. Asosiy (operatsion) faoliyat bu
korxona tashkilotning odatdagi faoliyati hisoblanib u xo‘jalik yurituvchi subyektning
doimiy faoliyat turi hisoblanadi va ushbu faoliyat yuzasidan olingan daromadlar
asosiy (opiratsion) faoliyatdan olingan daromadlar deb ataladi. O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1998 yil 20 avgustda 41 son bilan
tasdiqlangan, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1998 yil 26
avgustda 483-son bilan ro‘yhatdan o‘tkazilgan "O‘zbekiston Respublikasi
buxgalteriya hisobi milliy standarti" 2-son BHMSda asosiy (operatsion) faoliyatdan
olingan daromadlarga quydagicha tarif berilgan: Xo‘jalik yurituvchi subyektning
odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davr ichida mulk egalarining o‘z
sarmoyalariga badali bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘payishlarni istisno etganda, o‘z
sarmoyasi ko‘payishiga olib keladigan tushumlar operatsion faoliyatdan daromadlar
sifatida izohlanadi.
Mahsulot sotishdan olingan yalpi tushum summasidan sotilgan maxsulot
tannarxi summasini chegirib tashlasa, maxsulot sotishdan yalpi foyda yoki yalpi zarar
ko‘rsatkichi kelib chiqib mahsulotni uni ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlarga
nisbatan yuqoriroq narxda sotishi shart bo‘ladi. Olingan yalpi foyda hisobiga
korxonaning operatsion xarajatlari ham, qoplanishi hisobga olinishi kerak. Shuni
hisobga olgan xolda hisobotda asosiy faoliyatdan foydani aniqlash uchun mahsulot
sotishdan yalpi tushum summasidan operatsion xarajatlar olib tashlanadi. Operatsion
xarajatlar tarkibiga mahsulot sotish bilan bog‘liq xarajarlar, mamuriy va boshqa
operatsion xarajatlar kiritiladi. Operatsion faoliyat va moliyaviy faoliyat natijalari
yig‘indisi xo‘jalik yurituvchi subyektlar umum xo‘jlik faoliyatidan olingan foyda yoki
zarar ko‘rsatkichi sifatida aks ettiriladi. Operatsion faoliyatdan olingan daromadlar
korxonaning ustavida belgilangan asosiy faoliyatidan olingan daromadlar tushuniladi.
"Mahsulot (ish xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tartibi hamda
molyaviy natejalarni shakillantirish tarkibi to‘g‘risida"gi Nizomga muvofiq

---

21
korxonalarning asosiy faoliyatidan olingan daromadlari, o‘z navbatida, quydagi
guruhlarga ajratiladi: Asosiy bo‘lmagan faoliyatdan olingan daromadlar deganda
bevosita asosiy bo‘lmagan faoliyat turlaridan olingan daromadlar tushuniladi. Bunday
daromadlar Nizomga muvofiq faoliyatdan olingan daromadlar va favqulotda
daromadlarga bo‘linadi. moliyaviy Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar
deganda qimmatli qog‘ozlar, kiredet va qarzlarni berishdan, valuta operatsiyalaridan
olingan daromadlar tushuniladi. Bularga dividentlar,royalty, foizlar va ijobiy kurs
farqlari
ko‘rinishidagi
daromadlar
kiradi.
Mamlakatimizda
iqtisodiyotni
modernizatsiyalash va ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish, inovatsiya jarayonlarini
jadallashtirish va bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlarda asosiy
faoliyat daromadlarini samaradorligini oshirish muhim ahamiyatga ega. Islohatlarning
hozirgi bosqichida iqtisodiyotni erkinlashtirishni yanada chuqurlashtirish, uni
moderinzatsiyalash asosida subyektlarning daromad topishi imkoniyatlarini yanada
asosiy vazifa qilib belgilandi. Chunki bozor munosabatlari iqtisodiy manfatlarga
tayanib, unga daromad topish, foyda ko‘rish orqali erishiladi. Mamlakatimiz
iqtisodiyotini mutanosib rivojlantirish, uning samarali tarkibiy tuzilmaga ega
bo‘lishini taminlash va shu orqali barqaror iqtisodiy o‘sish sur'atlariga erishish
vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini oshirishning muxim shartlaridan biri
hisoblanadi. Bu maqsadga erishishi uchun esa, eng avvalo iqtisodiyotning barcha
sohalarida shuningdek, xo‘jalik yurituvchi cubektlarda asosiy (operatsion) faoliyat
daromad manbalarini kengaytirish, rivojlantirish zarur bo‘ladi. Asosiy faoliyatdan
olingan daromad (foyda), bu maxsulot sotishdan olingan yalpi foyda bilan davir
xarajatlari orasidagi tafovut va asosiy faoliyatdan ko‘rilggan boshqa daromadlarni
qo‘shish yoki boshqa zararlarni ayirish orqali aniqlanadi: