Янги Ўзбекистонни қуриш ва ривожланишида ёшларнинг фаоллиги 35
6,4
10
4
m) ga teng. Demak, (R
yer
<<‖S)‖Yer‖sharimizni‖ham‖Yerdan‖Quyoshgacha‖bo’lgan‖
masofaga‖ nisbatan‖ moddiy‖ nuqta‖ deb‖ olsak‖ bo’ladi.‖ Xuddi‖ shunday‖ Quyosh‖
sistemasiga kiruvchi boshqa planetalarni ham moddiy nuqta deb qarashimiz mumkin
ekan. Mikroolam sharoitida ham moddiy‖ nuqta‖ tushunchasini‖ qo’llash‖ mumkin.‖
Masalan:‖ vodorod‖ atomida‖ yadro‖ o’lchami‖ r
ya
10
-13
sm‖ bo’lsa,‖ yadrodan‖ birinchi‖
elektrongacha‖ bo’lgan‖ masofa‖ S‖ =‖ 0,5
10
-8
sm ga teng, ushbu sharoitda ham (r
ya
<moddiy‖nuqta‖modelini‖qo’llash‖mumkin.‖Ammo‖ba’zi‖bir sharoitlarda moddiy nuqta
modelini‖ qo’llash‖ mumkin‖ emas.‖ Masalan:‖ 10‖ m‖ uzunlikdagi‖ yuk‖ avtomobili‖ 20‖ m‖
uzunlikdagi‖ ko’prikda‖ harakatlanayotgan‖ bo’lsa,‖ ko’prik‖ uzunligiga‖ nisbatan‖
avtomobilni‖moddiy‖nuqta‖deb‖bo’lmaydi.
Tomchi model yadroning tomchi shaklida ekanligini tushuntirdi. Yadrodagi
nuklonlarning‖ o’zaro‖ ta'sir‖ kuchlari‖ qisman, bir qarashda, suyuq tomchining tashkil
qilgan‖ molekulalarning‖ o'zaro‖ ta’sir‖ kuchlariga‖ o’xshab ketadi.Tomchi modeli
yadrolarning‖ bo’linishini‖ tushintirishda‖ ‖ juda‖ qo’l‖ keladi. Agar protonlarning kulon
itarishish‖ energiyasi‖ sirt‖ taranglik‖ energiyasidan‖ katta‖ bo’lsa‖ yadro sirt
deformatsiyasiga‖ nisbatan‖ beqaror‖ bo’lmasdan‖ qoladi‖ va‖ o’z-o’zidan‖ parchalanib‖ ikki‖
bo’lakka‖ajralib‖ketadi.
Boshqa‖bir‖abstrakt‖model‖‚Ideal‖gaz‛‖modelini‖olaylik.‖Gaz‖holatini‖o’rganishda‖
uning‖ eng‖ sodda‖ modeli‖ olib‖ o’rganiladi.‖ Gaz‖ molekulalari‖ absalyut‖ qattiq‖ shar‖ deb,‖
ularning‖ o’zaro‖ va‖ idish‖ devori‖ bilan‖ to’qnashuvi‖ ideal‖ sharlarning‖ elastik‖
to’qnashuviga‖ qiyoslanadi.‖ Xuddi‖ shuningdek‖ molekulalarning‖ o’lchami‖ hisobga‖
olinmaydi,‖ ularning‖ o’zaro‖ va‖ idish‖ devori‖ molekulalari‖ bilan‖ o’zaro‖ ta’siri‖ e’tiborga‖
olinmaydi‖ va‖ ular‖ elastik‖ to’qnashadi‖ deb‖ qaraladi.‖ Xuddi‖ shuningdek‖ gaz‖
molekulalariga‖boshqa‖bir‖necha‖tashqi‖ta’sirlarni‖ham‖inobatga‖olmaymiz.‖Gravitasiya,
elektr,‖ magnit‖ maydonlari‖ ta’siri‖ ham‖ yo’q‖ deb‖ qaraymiz.‖ Aslida‖ gaz‖ molekulalari‖ bu‖
maydonlar‖ ta’sirida‖ bo’ladi.‖ Boshqa‖ sharoitlarda‖ bu‖ tashqi‖ ta’sirlar‖ hisobga‖ olinganda‖
gaz holatini boshqa xossalari kelib chiqadi. Shunday qilib ideal gaz modeli gaz
holatining eng sodda holatini ifodalab bizni qiziqtirayotgan savollarga qisman javob
beradi.‖ Keyinchalik‖ ideal‖ gaz‖ modelidagi‖ cheklanishlarga‖ barham‖ berilib‖ ‚Real‖ gaz‛‖
modeli yaratildi. Bu modelga asoslanib Van-der-Vaals tomonidan tajriba natijalariga
mos keluvchi gazning holat tenglamasi keltirilib chiqarildi.
RT b V V a P
)
)(
(
2
. Ushbu tenglamada
2
V a - ifoda gaz molekulalari bilan idish devori
molekulalarining‖ o’zaro‖ tortishuv‖ yoki‖ itarishuv‖ jarayonini‖ hisobga‖ olsa,‖ b‖ – barcha
molekulalarning‖ xususiy‖ hajmlarini‖ yig’indisini‖ ifodalaydi.‖ Real‖ gaz‖ modeli‖ ham‖
to’lasincha‖ gaz‖ holatini‖ ifoda‖ eta‖ olmaydi.‖ Chunki‖ bu‖ modelda‖ biz‖ gaz‖ molekulalarini‖
elementar zarracha deb oldik, aslida har bir gaz molekulasi bir nechta atomlardan