Бошланғич таълим кафедраси

Кўп эртак эшитардим, 
Сўзлаб берарди бувим.
Демак, халқ ижодиѐти қаҳрамонлик маъноси, афсона ва ривоят, масал ва 
эртак, қўшиқ ва мақол- маталлар билан бойиб, такомиллашади. халқ яратган 
асарлар, унинг ўлмас қаҳармонлари, бадиий ижодкорлик тажрибаси ѐзма 
адабиѐтнинг вужудга келиши ва тараққийси учун замин, бой маънавият- бадиий 
манба, маҳорат мактаби бўлди. Халқ ижодиѐти санъаткорларга илҳом, куч- 
қувват ва маҳорат бағишлайди. Халқ ижодидан баҳраманд бўлмаган биров 
буюк санъаткорни тасаввур этиб бўлмайди. Сўз санъаткорларини фольклор 
асарлардан ижодий фойдаланишда ѐзма адабиѐтларнинг тараққийсига, шу 
билан бирга, халқ оғзаки ижоди асарларининг сақланиб қолишини ҳамда янгича 
умр кўришга ҳизмат қилади. Айни чоғда адабиѐт ҳам ижодиѐтнинг равнақи ва 
такомиллашига фаол таъсир этади.
Сурхондарѐ вилояти ҳудудида яшовчи ўзбек уруғлари, (шунингдек, тожик, 
туркман, рус, украин, татар халқлари) фольклорида эркаламлар ҳам муҳим ўрин 
тутади. Бу ҳам халқимиз оғзаки ижодида қадимий жанрлардандир. Гарчи бу 
жанрдаги асарлар катталар томонида ижро этилмасада, аммо уларда болалик 
оламининг завқ- шавқи, латофати ва назокати тараннум этилган. Шунга 
қарамай, ўзбек фольклоршунослигида бу жанр табиати кам тадқиқ этилган. Бу 
соҳада профессор О. Сафаровнинг изланишлари ва тадқиқотларида маълум 
йўналишлар берилганини қайт этиш мумкин, холос. Бу жанрни фарқлашда ҳам 
айрим камчиликлар мавжуд. Кўпгина тадқиқотларда ҳам эркалама ва 
овутмачоқлар ажратилади. Буни айниқса рус, татар фольклоршунослиги 
тадқиқотларидир, шунингдек, профессор О. Сафаровнинг ишларида кўрамиз. 
―Эркалама ва овутмачоқлар суйиш қўшиқларининг бир-биридан фарқ қилувчи 
жанрлари саналади. Овутмачоқлар кичкинойлар ғашланганда, бақириб-чақириб 
йиғлаганда, бетоқатлиги ошганда айтилса, эркаламалар эса кўтаринкилигида 
ижро этилади‖.
Болалар учун ижод қилган анъаналари узоқ тарихга эга бўлиб, турли 
даврларни ўз бошидан кечирганлигини пайқаш қийин эмас. Эртаклар, 
мақоллар, топишмоқ ва қўшиқлар, ўйинлар, эркалатмалар, сабоқномалар каби 

---

138 
турли жанрлардаги асарлар аввало халқ оғзаки ижоди фольклорда пайдо 
бўлганлигининг яна бир исботидир. 
Бу билан болалар шеърий ижод йўлларини ўзлаштириб оладилар ва уларни 
қай усулда айтишни ҳам билишадилар. Қўшиқлар болаларни эстетик ахлоқий 
жиҳатдан тарбиялашда муҳим воситалардан бири ҳисобланади. 
Қуйидаги ўйноқи сермазмун шеърларни айтиб қайси бир бола завқ-шавқ 
олмаган, дейсиз. 
Том устида ѐтаман, 
Турна келса отаман, 
Сурхондарѐ болалар фольклорининг айтимлари, хусусан, алла, овутмачоқ, 
эркалама, айтим- олқишлар, қизиқмачоқлари рангбарангдир. Улар қадим- 
қадимдан шу кунларгача оғиздан-оғизга ўтиб куйланиб келади.
Бундан шундай хулосаларга келиш мумкин: 
1. Сурхондарѐ вилоятида айтиладиган болалар фольклори бошқа 
вилоятлардаги айтимлар каби қадимий ва оғиздан-оғизга ўтиб куйланиб 
келмоқда. 
2. Уларнинг бошқа вилоятларда айтилаѐтган айтим, фольклор 
намуналарига ўхшаш жиҳатлари ҳам ўзига хос, ўзига хос фарқли жиҳатлари 
ҳам мавжуд. кейинги пайтларда бундай ўхшаш жиҳатларнинг кўпайиши, 
биринчидан, ўзаро алоқаларнинг кучаѐтганлиги, борди- келди, яқинлашув, 
қуда- андачилик алоқалари, ѐшларнинг марказий ва бошқа вилоятлардаги олий 
ўқув юртларида ўқиб келишлари билан боғлиқ бўлса, иккинчидан, фольклор 
намуналаининг ѐзиб олиниши кучайганлиги, уларнинг тўпламлар шаклида 
тарқалиши, радио ва телевидения, матбуот орқали кенг тарғиб қилиниши бу 
ўхшашликларни таминловчи, уларга таҳлил ва қўшимчалар киритишга сабаб 
бўлувчи воситалардир.
Учинчидан, вилоятлар бўйича турли хил танловалар, мусобақалар ва 
бошқа маданий-марифий тадбирларнинг кўпайганлиги ҳам бунга сабаб бўлган 
воситалардандир. 
Болалар ўйинларида шу билан бир қаторда енгил ҳазил, мусобақа, 
жамоавий бирликка йўналтирувчи сифатлар кўпроқ кўзга ташланади. Ўзбек 
халқ 
ўйинларини 
турлича 
таснифлаш 
мумкин. 
Масалан, 
ўйин 
иштирокчиларнинг ѐшига нисбатан (болалар, ўсмирлар, катталар), жинсга 
нисбатан (ўғил ва қиз болалар ѐки эркак ва аѐллар), мавсумга нисбатан 
(баҳорги, қишги, ѐзги, кузги), ўйналадиган жойга нисбатан (майдон, сув, хона), 
касбга нисбатан (деҳқон, ҳунарманд, чорвадор ва бошқа), ҳудудга нисбатан 
(шимолий, жанубий, шарқий ѐки шимолий). 
Ўйинларни пайдо бўлиш жараѐнига нисбатан қуйидагича бўлиб таҳлил 
қилишимиз мумкин: