Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
265 
Лексик,синтактик ва семантик таҳлил
объект кодини 
яратиш
объект коди 
Бажариш 
дастурлаш 
тилида 
дастур 
оралиқ тасаввур 
ишчи луғатлар 
3-расм. Матн ва дастурлаш тили орасидаги алоқа 
Кўринадики, матн лексик, синтактик ва семантик босқич асосида таҳлил этилади. 
М.В.Мозговойнинг “Семантический анализатор и задача информационного поиска” 
мақоласида ахборот-қидирув тизимида семантик анализатордан фойдаланишни кўрсатиш, унинг 
афзалликларини намойиш этиш ва ривожланиши учун йўналишларни белгилаб бериш ҳақида 
қимматли маълумотлар келтирилган. Ҳақиқатан ҳам, табиий тил конструкцияларини аниқлашга 
йўналтирилган система (тартиб) мукаммал маълумот қидирувини бажаролмайди. Баъзи қидирув 
машиналари (масалан, Яндекс) сўзларнинг фақатгина морфологияси билан ишлай олади. Кўп 
ҳолларда бу имконият жуда муҳим бўлса-да, аммо семантик таҳлилнинг етишмаслиги сезилади. У 
рус тилидаги “мыть” сўзини мисол қилиб келтиради. Бу сўзга сўров юборилганда, Яндекс “Мой 
город”, “Моя семья”, “Мой сайт” каби “мыть” (ювмоқ) сўзига таллуқли бўлмаган маълумотларни 
юборади. Бу ўринда семантик таҳлил хато танланган гапларни фильтрлашда ёрдам бериши 
мумкин.
“Семантик анализатор қандай қилиб қидирув сифатини яхшилаши мумкин?” деган саволга 
М.В.Мозговой экспериментал система қуйидагича ҳаракат қилишини таъкидлайди: дастлабки 
файллардаги барча гапларнинг семантик тасвири ишлаб чиқилади. Семантик анализатор, 
биринчидан, гапларнинг тузилишини аниқлайди. Иккинчидан, гапнинг ҳар қандай сўзи семантик 
формула тасвирига эга бўлиб, сўзнинг формал маъносини тасвирлай олади. Шу билан бирга, 
уларни базавий тушунчалар устида ўтказиладиган оддий операциялар кетма-кетлиги, деб 
кўрсатади. Бундан ташқари, сўзлар ўз тушунчаларига тўғри келадиган бўлимга жойлаштирилади. 
Кўп ҳолларда семантик анализатор берилган контекстдаги сўзлар маъносини тўғри аниқлаб бериш 
қобилиятига ҳам эга бўлади. Бизнингча, бир томондан, семантик формула сўз маъноси ҳақида 
тўлиқ тасаввур бера олади, лекин уни таҳлил қилиш ва тўғри қўллаш қийинроқ бўлади. Бошқа 
томондан, ўта муҳим қисмлари алоҳида олинганда ҳам тасвирланган сўз ҳақида қандайдир 
хулосалар бериши мумкин. 
Ҳозирги вақтда экспериментал система қидирув машинасининг “маълумотлар базаси”да 
фақатгина сўзнинг ўзи, унинг синфи ва шу билан бирга, асосий операция тури сақланади. Чунки 
шу операция ёрдамида бу сўз базавий тушунчалар бўлимидан юборилади. Агар қўшимча 
маълумотлардан (синф ва операция тури) фойдаланилмаса, калит сўзлар орқали оддий қидирув 
системасига эришиш мумкин [Мозговой, 2005: 54-59]. Кўринадики, мазкур тадқиқот ҳозирги 
вақтда семантик анализаторни турли хил амалий тизимларда қўллашнинг асосий имкониятларига 
қаратилганлиги сабабли, экспериментал система, яъни ишлаб чиқилган дастур кундалик 
фойдаланиш учун мос маҳсулот сифатида ҳали мукаммал эмас. Хусусан, фойдаланувчи ўз 
имтиёзларини янада аниқ шакллантириш учун кенгайтирилган сўровлар билан таъминлаши керак. 

---