Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
173 
ошиб бориши: нола – фиғон – фарёд; қўрқиш ҳиссининг ошиб боришида: қўрқинч – ваҳима – 
даҳшат – ваҳшат; алам олиш ҳиссининг ошиб бориши: қасд – ўч – қасос каби. 
Нутқий муносабатлар ранг-баранг бўлиб, мулоқот сўзловчи ва тингловчи томонидан 
амалга оширилади. Бу ҳолатларда ҳам градуонимик қолиплар вужудга келган. Масалан, маслаҳат-
ундаш кучининг ошиб боришида: маслаҳат – илтимос – ташриф – сўраш – талаб – буйруқ каби. 
Кишиларнинг ўйин, кураш каби фаолиятлари ҳам даражали муносабатларни талаб этади. 
Шу боис ҳам бу соҳага оид ҳолатлар номинациясида градуонимик муносабатли моделлар вужудга 
келган. Масалан, “ҳимоядан ҳужумга ўтиб бориш имкониятининг ошиб бориши” белгиси асосида: 
дарвозабон – ҳимоячи – ярим ҳимоячи – ҳужумчи; “дарвозани ишғол қилиш имконияти” белгиси 
асосида: ярим ҳимоячи – ўнг қанот ҳимоячи – чап қанот – марказий ҳужумчи; “мағлубиятдан 
ғалабага бориш йўли” белгиси бўйича: мағлубият – дуранг – ғалаба; чекиниш – мудофаа – ҳужум... 
Кишилараро муносабатлар ичида баҳолаш катта ўрин тутади. Шу боис ҳам сифатларни 
отлаштириш, белгини предметлаштириш асосида даражали баҳоларни акс эттирувчи градуонимик 
қатор ҳосил қилинган: ёмон – қониқарли – яхши – аъло (баҳоларнинг отлари) [Бозоров, 1995: 85]. 
Хуллас, турдош отларнинг кўпи нисбатли, муносабатли денотатларга эга бўлганлиги учун 
ўзларининг лексик маъноларини (лексема семантикаси қолипини) лексик-семантик градуонимик 
қолиплар ёки қаторлар ичида намоён этади. 
 
АДАБИЁТЛАР: 
 
1.
Бозоров О. Ўзбек тилида даражаланиш. – Тошкент: Фан, 1995. 
2.
Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. 
3.
Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси. – Тошкент: Mumtoz so’z, 2010. 
4.
Фалсафа. Қомусий луғат. – Тошкент: Шарқ, 2004. 

---