Тилини ривожлантириш департаменти ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent 
davlat o‘zbek tili va adabiyoti 
universiteti 
“O‘ZBEK MILLIY VA TA’LIMIY 
KORPUSLARINI YARATISHNING NAZARIY 
HAMDA AMALIY MASALALARI”
Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya
Vol. 1
№. 01 (2021) 
171 
қолиши мумкин. Юқорида эслатилганидек, турдош отларнинг лексик маъноси сифат жиҳатдан 
аниқ, муайян бўлиб, у бизнинг хотирамизда мавҳум (имконият) ҳолатда нисбатан тўлиқ сақланади 
ва ҳоҳлаган пайтимизда нутқимизда реаллашади. Атоқли отлар таркибида эса маъноси ўта 
мавҳум, фақат ишора қилувчи (атоқли от ва чақалоқ муносабати), маъноси аниқ, ситуатив, 
контекстуал, прагматик (атоқли от ва ёши улуғ одам муносабати), турдош от маъносига 
иккиламчи ҳисобланувчи маъно (Улуғбек номидаги университет) каби вариантларда бўлиши 
мумкин.
Атоқли отлар турдош отга айланганда атоқли от қолипидаги мавҳум, ишора қилувчи маъно 
(сема) кучсизланади, ушбу от таркибидаги кенг ситуатив (ҳаётий) мазмун турғун семик 
структурали турдош отга айланади. Масалан, физик Ваттнинг атоқли от сифатидаги хусусий 
мазмуни ва физик ҳодиса бўлган ваттнинг “ватт” турдош от лексемасида қатъий семантик 
структурада ифодаланиши. Шунингдек, турдош отнинг атоқли отга айланишида турдош от 
семантик структурасининг деярли тугатилиб, унинг ўрнига, аввало, атоқли отнинг “умуман ишора 
этувчи” семасининг жойлаштирилганлигини кўрамиз: юлдуз → Юлдуз: “осмонда нур таратиб 
турувчи сайёра” → “гўзал деб ният қилинувчи хотин жинсидаги қиз чақалоқлардан бирини 
кўрсатувчи” каби. Кўриниб турибдики, атоқли отлар семантикаси ва унинг модели муаммоси 
анъанавий лексик маъно тушунчалари асосида эмас, балки семиотика (шартли белгилар ҳақидаги 
фан), прагматика, матн тилшунослиги каби тилшунослик соҳаларининг чорраҳасида талқин 
эитилиши лозим. 
Ўз-ўзидан тушуниладики, атоқли отларга зид қўйилувчи турдош отларнинг лексик 
маънолари ва уларнинг семантик моделлари ўзига хос хусусиятларга эгадир. 
Турдош отларга хос семантик қолиплардан яна бири градуонимик қолипдир. Бундай 
қолипнинг ташкил этувчилари нарса, муайян белгининг даражалари, миқдорий белгининг ўсиши 
ёки камайишидан янги нисбий нарса (ҳодиса)нинг шаклланишидир. Масалан, елвизак ҳодиса 
бўлиб, унинг таркибида тезлик белгиси мавжуд. Ушбу белги ошиб бориши натижасида ундан 
навбатдаги янги ҳодисалар (ҳолатлар) шаклланади: елвизак → шабада → шамол → бўрон → 
тўфон. Бунинг моделини қуйидагича тасвауур этишимиз мумкин: