O„zbekiston respublikasi qurilish vazirligi samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti

-
 
ichki o‗sish – mavjud bo‗lgan (ishlab turgan) korxonani diversifikatsiya 
(yangi yo‗nalishlarni yaratish yoki ajratish); 
-
 
tashqi o‗sish – qo‗shib olish, yutib yuborish (yo‗qotish) yo‗li orqali 
diversifikatsiyalash. 
Har qanday vaziyatda diversifikatsiyalash jarayoni etarli darajada murakkab 
kechadi va oldindan kompleks iqtisodiy baholashni talab etadi. 

---

~ 158 ~ 
Diversifikatsiya uchun variantlarni qidirish jarayonida kompaniya o‗zining 
oldingi sohasida tuxtalishi yoki uning uchun yangi bo‗magan sohani tanlashi 
mumkin. Birinchi vaziyatda diversifikatsiya o‗ziga xos strategik muvofiqlikka ega 
bo‗lgan sohada olib boriladi. 
Bir qancha firmalar foyda olish maqsadida yaxshi imkoniyatlarga ega bo‗lgan 
boshqa sohalarga diversifikatsiyalashni yoqlaydi. O‗z profiliga to‗g‗ri kelmaydigan 
diversifikatsiyaga boruvchi firmalar yagona korporativ struktura doirasida yangi filial 
yaratish (ochish) vositasida emas, balki deyarli doimo funksiya yuritayotgan 
kompaniyalarning ishlab chiqarish sektorlariga kirib boradi. Bunday strategiya 
boshqa firmalarni yutib yuborish (konglomeratli qo‗shilish) yo‗li bilan aksiyalarning 
turg‗unligini oshirish orqali kompaniyani o‗stirishga asoslangan bo‗ladi. Qo‗shimcha 
daromad (yutuqlar)ga erishish ikkinchi rejaga qo‗yiladi, qachonki profilli bo‗lmagan 
diversifikatsiya koporativ daromadlarni ta‘minlagan holda o‗zini oqlamaguncha, 
shuningdek, yo‗lga qo‗yilgan ishlab chiqarishlar samarali funksiya (faoliyati) 
yurutmaguncha. 
Ishlab chiqarish diversifikatsiyasi quyidagicha bo‗lishi mumkin: 
-
 
rejali (oldindan ishlab chiqilgan biznes-reja asosida) va rejadan tashqari 
(majburiy) bo‗lish mumkin; 
-
 
tarmoq ichida va tarmoqlararo bo‗lishi mumkin; 
-
 
oddiy (uning olib borilishi sarf-xarajatlarsiz bajariladi) va murakkab 
(uning aalga oshirilishiga kapital mablag‗lar ajratiladi) bo‗lishi mumkin. 
Yirik qurilish korxonalari, qoidaga ko‗ra, o‗z tarkibida qurilish materiallari, 
konstruksiyalari va buyumlarini (yig‗ma temirbeton va beton konstruksiyalar, g‗isht, 
asfaltbeton, o‗rnatish detallari, rudasiz materiallar, eshik va romlar, qo‗shma mebellar 
va h.k.) ishlab chiqaruvchi bo‗limlariga ega bo‗lgan va egadirlar, shuning uchun 
qurilish materiallari, konstruksiyalari, buyumlarini chiqarish – bu tarmoqichi 
diversifikatsiyasi deb hisoblanadi. Ushbu tovarlar bilan savdo-sotiq qilish – bu ishlab 
chiqarishning tarmoqlararo diversifikatsiyasidir. 
Hozirgi vaqtda qurilish korxonalarida ikki turdagi ishlab chiqarish 
diversifikatsiyasi amalga oshirilmoqda: 
-
 
rejadan tashqi asosida oddiy bo‗lmagan, bog‗langan tipdagi (turdagi), 
qaytma aloqalarga asoslangan ichki diversifikatsiya; 
-
 
bog‗lanmagan turdagi, qoidaga ko‗ra rejali asosidagi tarmoqlararo 
diversifikatsiya. Korxonaning moliyaviy ahvoli (holati)ga bog‗liq ravishda murakkab 
va oddiy diversifikatsiya bo‗lishi mumkin. 
O‗tish davrining inqirozli sharoitlarida ko‗plab qurilish korxonalari uchun 
xarakterli 
bo‗lgan xo‗jalik yuritishning noxush sharoitlari mamlakatdagi 
korxonalarning diversifikatsion strategiyalardan foydalanishlariga yo‗l ochib beradi. 
Bu yerda shuni ta‘kidlash joizki, G‗arbda yuzaga kelgan va faol qo‗llanish 
olgan diversifikatsion strategiya sharoitlaridan mamlakatdagi sharoitlarning farqi 
shundaki, mamlakat amaliyotida diversifikatsiya – bu inqirozli davrda majburiy 
chora-tadbir bo‗lib, mavjud holatdan chiqib ketish usuli sifatida qo‗llanilsa, G‗arbda 
esa diversifikatsiya – bu an‘anaviy tarmoqlar (sohalar) ramkasi tor bo‗lib qolgan bir 
paytda va boshqa tarmoqlar (sohalar) da yaxshi iqtisodiy natijalarga erishish 

---

~ 159 ~ 
imkoniyatlari yuzaga kelayotgan vaqtda qo‗shimcha foyda olish manbalarini qidirib 
topishdan iboratdir. 
Ishlab 
chiqarish 
diversifikatsiyasini 
ixtisoslashgan 
korxonalarda 
foydaning kamayayotgan me‘yori va uni (foydani) qurilish va noqurilish 
bozorlarining boshqa sektorlarida oshirish imkoniyatlari o‗rtasida yuzaga 
kelayotgan ziddiyatlarni bartaraf etish usuli deb hisoblash mumkin.