O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

qora 
qalam, oq daftar, moviy osmon, ko
ʻ
k ruchka, qizil qon 
va hokazo. Bu birikmalarda biz hech qan-
day uslubiy ma‘no xususiyatlariga duch kelmaymiz. Chunki bunday birikmalar uslubiy bo
ʻ
yoq-
dorlikdan xoli hisoblanadi. Biroq bu sifat leksemali birikmalarning hokim bo
ʻ
lagi o
ʻ
zgarsa, sifat 
leksemalarning ma‘no qirralari ham o
ʻ
zgarishga yuz tutishi, yana ham aniqrog
ʻ
i uslubiy ma‘no 
kasb etishi mumkin. Masalan, 
qora o
ʻ
tmish, oq ko
ʻ
ngil, moviy havo, qizil dunyo 
kabi. 
Qora 
leksemasi so
ʻ
zlovchi yoki yozuvchining o
ʻ
z nutqi qaratilgan shaxsga bo
ʻ
lgan muno-
sabati nuqtayi nazaridan matnga bog
ʻ
liq holda ijobiy yoki salbiy ekspressivlikni ifodalashi mum-
kin. Bu leksema inson organizmining yuqori qismida joylashgan a‘zolar (soch, qosh, ko
ʻ
z)ni 
tasvirlash maqsadida qo
ʻ
llanganda rang ma‘nosiga ijobiylik semasini ham kiritadi: 
Qaro
 
qoshing, 
qalam qoshing. Qiyiq qayrilma qoshing qiz // Qilur qatlimga qasd qayrab, Qilich qotil qaroshing 

---

118 
qiz. 
(E.Vohidov). 
Qoshi yosinmu deyin, ko
ʻ
zi qarosinmu deyin // Ko
ʻ
ngluma har birining dard-u 
balosinmu deyin.
(Alisher Navoiy). 
Keltirilgan misollarda mualliflarning o
ʻ
zlari tasvirlayotgan kishilarga bo
ʻ
lgan ijobiy muno-
sabati ularga tegishli bo
ʻ
lgan a‘zolarning belgilarini sifatlashlar yordamida keltirish orqali ifoda-
lanmoqda. Demak, 
qora
leksemasi bu o
ʻ
rinda rang-tusni bildirishdan tashqari muallifning kay-
fiyatini, mehr- muhabbatini ham ma‘lum darajada bildirib kelayotir. Umuman, 
qosh, ko
ʻ
z, soch 
kabi a‘zolarga nisbatan 
qora 
leksemasi epitet sifatida qo
ʻ
llanganda ijobiy munosabat semasi 
ma‘lum darajada aks etadi. Quyidagi misolda esa boshqacha holat ko
ʻ
zga tashlanadi:
 O
ʻ
tmishsiz, 
kechmishsiz, manglayi qaro,// Yoqavayron bo
ʻ
lgan odamlar aro.
(Shavkat Hasan). 
Lekin yomon 
yurardi // Xo
ʻ
p qora edi ichi 
(H. Olimjon). 
Muallifning o
ʻ
zi tasvirlayotgan kishi xarakteridagi odob–axloq normalariga mos kelmay-
digan jihatlar-munofiqlik, g
ʻ
alamislik, g
ʻ
iybatchilik, ochko
ʻ
zlik, berahmlik singari sifatlarni ko
ʻ
r-
satishga intilishi uning
 qora 
leksemasini salbiy semada qo
ʻ
llashga asos bo
ʻ
lgan. 
Qora 
leksemasi 
bu o
ʻ
rinda yuqorida qayd etilgan salbiy belgilarni o
ʻ
zida mujassamlashtirgan va matnga bog
ʻ
liq 
holda ma‘no anglatish doirasini kengaytirgan. Umuman, 
qora 
leksemasi ana shu xususiyatiga 
ko
ʻ
ra ich so
ʻ
zi bilan birikib, tilimizda ―yomon niyatli, boshqalarga yaxshilikni ravo ko
ʻ
rmay-
digan‖ ma‘nosini ifodalovchi 
ichi qora 
frazemasi sifatida qat‘iylashib qolgan.
97
Zafar Pardayev-
ning ―O
ʻ
zbek tilida sifatlarning semantik-uslubiy xususiyatlari‖ nomli ilmiy monografiyasida 
qora
leksemasining yana tilimizda quyidagi okkazional semalarni ifodalashi mumkinligi e‘tirof 
etilgan: motam, qayg
ʻ
u, kun, kunning ma‘lum vaqti, yorug
ʻ
lik – qorong
ʻ
ulik darajasi kabi. Tad-
qiqotda olim