O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Lintez
matn birliklarini semantik markirovka qiladi; matnning mazmuniy tahlilini amalga 
oshiradi. 
4. 
PsiAn
semantik-psixologik tahlil qiladi. 
5. 
Lintez
kalit so
ʻ
z va birikmalarni tanlaydi, avtomatik tarzda matnning tezaurusini shakl-
lantiradi. 
6. 
Janr
kvantativ-stilistik tahlil olib boradi. 
Grammatik kategoriyalar to
ʻ
liq tavsifining morfoanalizator tuzishdagi ahamiyati.
―RCO 
Morphology‖ morfologik analizatori tuzuvchisi A.Ermakov morfologik analizatorning ahamiyati 
haqida shunday fikrlarni keltiradi [2; 4]: ―Zamonaviy dunyo haddan tashqari ko
ʻ
p ma‘lumotlar 
bilan to
ʻ
lmoqda. Shuning uchun so
ʻ
zlarni qayta ishlash masalasi, ayniqsa, internet materialla-
rining doimiy o
ʻ
sishini hisobga olsak, juda dolzarb bo
ʻ
lib qolmoqda‖. A.Ermakov morfologik 
analizatorning amaliy ahamiyati sifatida axborot-qidiruv tizimlarida so
ʻ
z shaklning aniq analiz-
sintezini amalga oshirish ekanligini ta‘kidlaydi. ―RCO Morphology‖ morfologik analizatorida 
analizator joylashgan internet sahifasida [3] turli tahlillarni amalga oshirish mumkin. Bunda 
amaliy ahamiyatga erishish maqsadida ―RCO Morphology‖ analizatorida algoritmlarning yana 
bir toifasi ishlab chiqilgan, kutubxonaga kiritilgan, u so
ʻ
z qidiruvini shakllantirish va kiritish 
qoidalariga asoslangan; so
ʻ
zlarni juda yuqori darajada ishonchlilik bilan tahlil qilish, mavjud 
algoritmlarni mukammallashtirishni ta‘minlaydi, bu esa matndagi so
ʻ
z tabiati haqida turli 
farazlarni yaratishga imkon beradi. Ikki bosqichda algoritmlarni takomillashtirish bilan bir qa-
torda, morfologik lug
ʻ
atni doimiy ravishda tuzatish va kengaytirish ishi olib borilgan. Bugungi 
kunda morfologik analizatorning aniq ishlashi uchun morfologik lug
ʻ
atda taxminan 100000 so
ʻ
z 
(shuningdek, taxminan 3-4 million so
ʻ
z shakli) bo
ʻ
lishi kerak [2]. Natijada lug
ʻ
at doimiy ravishda 
yangilanib boriladi. Masalan, ―RCO Morphology‖ analizatori ma‘lumotlar bazasini to
ʻ
ldirish va 
tuzatish davomida faqat fe‘llar orasida 3000 dan ortiq so
ʻ
z shakllari o
ʻ
zgartirilgan.
Morfologik analizator tuzishda asosiy ish lingvistik qoidalar tizimini kengaytirish, sozlash, 
shuningdek, lug
ʻ
atdagi xatoni bartaraf etishda ko
ʻ
p mehnat resursi talab qilinadi. Morfologik 
analizatorga til leksikasining yuqori chastotali so
ʻ
zlari, tilda mavjud bo
ʻ
lgan har qanday so
ʻ
zni 
qayta ishlashga oid qoidalar majmuyini ishlatadigan algoritm kiritilishi kerak. Bundan tashqari, 
morfoanalizatorda turli taxminlarni inobatga olgan holda so
ʻ
z tahlili haqidagi farazlarni yara-
tishga imkon beradigan moslashuvchan sozlama bo
ʻ
lishi talab etiladi. Bu esa modulni so
ʻ
z gram-
matik shaklining imlo bilan bir-biriga to
ʻ
g
ʻ
ri kelganda omonimiyani bartaraf etish vositalari bilan 
birga ishlatishga imkon beradi. RCO Morphology analizatori
 
Windows uchun dinamik kutub-
xona (DLL) sifatida etkazib beriladi. Ushbu analizator so
ʻ
zni yuqori aniqlikda qayta ishlashni 
talab qiladigan axborot-qidiruv hamda tahlil tizimi ishlab chiquvchilariga mo
ʻ
ljallangan. Modul 
quyidagi afzallikka ega: (1) so
ʻ
z shaklning barcha grammatik xususiyatini (so
ʻ
z turkumi, gram-
matik ma‘nolari va h.); (2) leksik-semantik toifani (ism, familiya, tashkilot, geografik nom) aniq-
lash, (3) so
ʻ
zning turli grammatik shakllarini me‘yoriy holatga keltirish, (4) barcha grammatik 
shakllarni aniqlash orqali imloni tekshirish. Ammo morfologik analizator 3-4 million so
ʻ
z-
shakldan iborat lug
ʻ
at/ma‘lumotlar bazasi kabi bunday talab faqat flektiv til analizatorlariga xos. 

---

52 
Aggllyutinativ tillarda aniq tahlilni amalga oshirish uchun ―o
ʻ
zak va qo
ʻ
shimchalar lug
ʻ
ati‖, o
ʻ
zak 
va qo
ʻ
shimchalar qo
ʻ
shilishi natijasida hosil bo
ʻ
ladigan fonetik o
ʻ
zgarish, umumiy qonuniyatlar 
―grammatik lug
ʻ
ati‖ talab etiladi. Agglyutinativ tillarning morfologik analizatori uchun 3-4 mil-
lion so
ʻ
z shaklni ma‘lumotlar bazasiga kiritish yoki so
ʻ
z shakllar lug
ʻ
atini tuzishga ehtiyoj yo
ʻ
q. 
XULOSA.
 
Xulosa o
ʻ
rnida aytish lozimki, morfologik analizator tuzishda asosiy ish lingvistik 
qoidalar tizimini ishlab chiqish, lug
ʻ
atdagi xatoni bartaraf etishda ko
ʻ
p mehnat resursi talab qili-
nadi. Shunday mehnatni qisqartirish va avtomatik tahlilni amalga oshirish uchun avtomatik tahlil 
vositalari talab qilinadi. Morfologik analizatorga til leksikasining yuqori chastotali so
ʻ
zlari, tilda 
mavjud bo
ʻ
lgan har qanday so
ʻ
zni qayta ishlashga oid qoidalar majmuyini ishlatadigan algoritm 
kiritilishi maqsadga muvofiq. Bundan tashqari, morfoanalizatorda turli taxminlarni inobatga 
olgan holda so
ʻ
z tahlili haqidagi farazlarni yaratishga imkon beradigan moslashuvchan sozlama 
bo
ʻ
lishi talab etiladi. Bularning barchachi axborotni avtomatik tahlil qiluvchi tahlil vositalari 
tomonidan amalga oshiriladi. O
ʻ
zbek tili so
ʻ
zshakllarini avtomatik tahlil qiluvchi tahlil vositasi 
yaratilsa, til korpusi, avtomatik tarjima, elektron lug
ʻ
atlar yaratish uchun ma‘lumotlarni tahlil 
qilish va qayta ishlash jarayoni avtomatlashtiriladi.