O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi mirzo ulug„bek nomidagi

Adabiyotlar 
1. Husanov N., Mirahmedova Z. Mutaxassislik tili. T.: TMI, 2003. 
2. Xolmonova Z. Adabiy tildan ma‘ruzalar umumlashmasi. - T.: O
ʻ
zbekiston, 2013, 250 b. 
3.
 
Qo
ʻ
ng
ʻ
urov R., Begmatov E., Tojiyev Yo. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari, - T.: 
Fan, 1992, 254 b. 
4. Ahmedova M.X, Gayubova K.A. O
ʻ
zbek tili. - T.: TATU-Aloqachi, 2019. 
 
 
MORFOANALIZATOR TUZISHDA AXBOROT BAZASI VA TAHLIL 
DASTURLARINING AMALIY AHAMIYATI 
 
B.Mengliyev, 
ToshDO
ʻ
TAU professori, f.f.d,. 
 
 
Sh.Xamroyeva, doktorant, f.f.n.
 
 
Annotatsiya.
 
Maqolada ma‘lumotni axborot-qidiruv tizimida qayta ishlashda lingvistik 
ta‘minotning tutgan o
ʻ
rni, ularning amalda qo
ʻ
llanishi masalasi muhokama qilingan. Shuningdek, 
kompyuterda tabiiy tilga ishlov berishi lingvistik ta‘minotning ahamiyatiga asoslangan. Lingvis-
tik ta‘minotning asosini tashkil etuvchi axborot bazasi va tahlil dasturining ahamiyati ko
ʻ
rsatib 
berilgan.
 
Kalit so
ʻ
zlar:
 
lingvistik ta‘minot, kompyuter lingvistikasi, morfologik analiz, axborot-qidi-
ruv tizimi, axborot bazasi. 
 
 
KIRISH.
Kompyuter lingvistikasida ma‘lumotlarni axborot-qidiruv tizimida qayta ishlash 
masalasi asosiy o
ʻ
rinni egallaydi. Bu mashina tarjimasi, morfologik analizator, nutq sintezatori, 
til korpusi kabi barcha yo
ʻ
nalishlar uchun bir xilda ahamiyatli. Ushbu yo
ʻ
nalishlar barchasi ling-
vistik va dasturiy ta‘minotga ehtiyoj sezadi. 
ASOSIY QISM.
To
ʻ
liq matnli korpuslar bilan ishlash uchun ―Korpusni boshqarish tizimi‖ 
ishlab chiqilgan bo
ʻ
lib, olimlar ―DikTUM-1‖ dasturiy vositasini korpus lingvistikasi vositalari 
majmui sifatida baholashadi [1;4]. Korpus birliklarini tahlil qilish va boshqarish ―DikTUM-1‖ 
tizimi bilan amalga oshiriladi. Uning asosiy afzalligi matn va lug
ʻ
atlardan olingan ma‘lumotni 
manipulyasiya qiladi, tahlil o
ʻ
tkazadi, leksikografik ishlovni amalga oshiradi. Tizim avtomatik 
ravishda matn/birlikni material manbai, uning hajmi, janri, nashr sanasini marker bilan belgilay-
di. So
ʻ
z shaklni grammatik, leksik, morfem va boshqa kategoriyalar asosida markerlaydi. 
Tabiiy tilga ishlov berishda avtomatik markerlash/tahlil qilish dasturlarining amaliy aha-
miyati keng. Masalan, shunday tizim yordamida ―Gazeta matnlari korpusi‖ materiallari asosida 
gazeta matnlari janriy tasnifi tamoyillari (jumladan, turli publitsistik janrlarning tipik xarak-

---

51 
teristikasi) ishlab chiqiladi; shu asosda janriy tasnif amalga oshiriladi. Bu esa ma‘lum matn, turli 
janr, manbalarning taqsimlanishini ko
ʻ
rsatuvchi ma‘lum bir profilni topishga, matnda birlikni 
qo
ʻ
llashning o
ʻ
ziga xosligini kuzatishga sharoit yaratadi. Bunday amaliyotning o
ʻ
tkazilishi avto-
matik ravishda so
ʻ
z shakl, lemma, asos va morfem modellarning alfavitli-chastotali, chastotali-
taqsimlovchi (rus. chastotno-raspredelitelnыe) lug
ʻ
atlarning shakllanishiga olib keladi [1;6]. 
SHuningdek, DikTUM-1 tizimining ichki sistemalari ham mavjud: 
1. 
Morfo-Analizator 
leksemalarni morfologik tahlil qilishga moslashgan. 
2. 
SegmMorf
so
ʻ
zshakllarni morfologik tahlil qiladi. 
3.