Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

«Arkon koidasi»kitobida matematika
. Bk asarning kattagina kismini kurbonlik kiladigan joylar-
mexroblarni kurish koidalari tashkil kiladi. Unda esa asosan bambuk tayoklari va arkonlardan 
foydalanilgan. Ushbu asarning matematik elementlari tarkok xarakterga ega. Ammo ular 
matematika soxasidagi anchagina bilimlarni talab kilgan. Ma`lumki, mexroblar kat`iy shakl ostida 
bulishi shart. Bu mexroblarning asosini anik belgilangan figuralar tashkil kilgan. Masalan, 
tomonlari ma`lum bir munosabatda bulgan teng yonli trapetsiya.
«Arkon koidasi» kitobining tuzuvchilari tomonlari 
3 
4 
5 
5 
12 
13 
8 
15 
17 
7 
24 
25 
12 
35 
37 
kabi bulgan butun sonlardan iborat 5 ta tugri burchakli 
uchburchakdan 
keng 
foydalanishgan. 
Ana 
shunday 
uchburchaklardan teng yonli trapetsiyalar yasalgan.
Kesmani teng ikkiga bulish uchun, uning uchlaridan 
radiusi kesma uzunligiga teng bulgan aylana yoylarini 
utkazishgan 
va 
aylanalarning 
kesishishi 
nuktalarini 
birlashtirishgan. Bunday kurish usuli tomoni 2
a
bulgan 
kvadratni yasashda keng foydalanilgan.
Pifagor teoremasi yordamida bunday kvadrat 
ikkilangan va uchlangan.
«Arkon koidasi» kitobida ikki kvadratning farkiga 
teng 
bulgan kvadratning tomonini topish usuli xam berilgan. 
Unli pozitsion nomerlarning joriy kilinishi
. Unli pozitsion 
nomerlash Vavilonda, Xitoyda avvalrok boshlangan edi. 
Amml 
bu jarayon tugamagan edi. Bu ish birinchi bulib Xindistonda 
amalga 
oshirildi.
Sanok kadimdan Xindistonda unli sistemada edi. 
Fakat 
ayrim erlardagina 4 asosli sistemadan foydalanishgan. Bir nechta razryadlarda iborat birliklarni 
additiv printsipda, ayrim xollarda esa subtraktiv formada kullashgan. Masalan, 19 ni nava-dasa 
(tukkiz-un) yoki ekuna vim sati (bir kam yigirma) shaklida va xokazo. 
Sanskrit 
Uzbekchada 
Eka 
Bir 
Dvi, dve 
Ikki 
Traya 
Uch 
CHatvara 
Turt 
Pancha 
Besh 
SHash 
Olti 
Sapta 
Etti 

---

26 
Ashta 
Sakkiz 
Nava 
Tukkiz 
Dasa 
Un 
Satam 
YUz 
Katta unli razryadlarni atash uchun turli atamalardan foydalanishgan. Masalan, Budda 
adabiyotida Budda-Guatamadan 10 000 000 dan keyin xam sanay olasanmi degan savolga Budda, 
xar biri oldingisidan 100 marta katta bulgan 23 ta atamani tilga olgan, tallakshana, ya`ni 
53
23
2
7
10
10



bilan sanokni tugatgan. Buddaning ta`kidlashicha, bularning xammasi birinchi 
sanokka kiradi. Xammasi bulib tukkizta sanok mavjud. Oxirgi tukkizinchi sanokdagi oxirgi son 
421
46
9
7
10
10



dan iborat.