Vazi rli gi buxoro muhandi sli k- texnologi ya I nsti tuti " menej ment" kafedrasi

 
1- mavzu. Ijti moi y menej me nt
fani ni ng pred meti va
shakll anishi. 
Rej a: 
1. 1. Il g’ or o`zgarishl ar davri. 
1. 2. Shaxs va j a mi yat o`rt asi dagi qara mak-qarshili kl ar 
1. 3. Ijti moi y t exnol ogiyal ar-ijti moi y menejme nt ni ng i nnovat si on resursi 
Tayanch i boral ar: 
di na mi k o` zgarishl ar, ijti moi y l oyiha, ijti moi y 
far ql ani sh, ijti moi y boshqar uv, ijti moi y kengli k, i nnovat si on r esurs, boshqar uv
 
g’ oyasi, menej erli k i nqil obi. 
 
1. 1. Il g’ or o`zgari shlar davri. 
 
Bi z yashayot gan davr bu di na mi k o` zgarishl ar davri. Bar cha j arayonl ar j uda 
tez va qara ma- qarshi ri vojl an mokda. Bunday vazi yat ni a merikali kl ar «chaqiri q» 
so`zi bil an at aydilar, u o` zi da 
ma`l um i mkoni yatl ar va t ahdi dl ar ni 
muj assa ml ashtiradi. 
Juda xavfli tendent siyal ar ichi da quyi dagilar asosi y bo`li b hisoblanadi:
a) sayyor a mi z t abii y muxiti da sodir bo`l ayot gan o` zgarishl ar ( biol ogi k xil ma-
xilli kl arni ng t ez yo`qoli b ketishi, «bug’xona sa marasi »ni ng oshishi va uni ng 
natij asi dagi i qli mni ng o` zgarishl ari, ozon qatl a mni ng e mirilishi, o`r mon 
ma ydonl ari ni ng qi sqarishi, er, suv va at mosferani ng i nson f aoliyati chi qi ndil ari dan 
zaharl ani shi). 
b) har xil ma ml akatlar o`rt asi da va al ohi da ma ml akatl ar i chi da ijti moi y 
far ql ani shni ng t ez o`sishi. Bu r esursl ar uchun kur ash bil an uyg’ unl ashi b j ori y 
ma halli y moj ar ol ar va gl obal xavf ni keltirib chi qar moqda.
v) sayyor ani ng r esurs i mkoni yatl ari qi sqarib bor ayot gan payt da er aholisi ni ng 
tez ko` payi shi. 
g) qayt a ti kl an maydi gan t abii y resursl ar dan f oydal ani sh r eji mini ng buzilishi, 
kel aj ak avl od manf aatlari ni za mondoshl ar t omoni dan hisobga olmasli k.
Shuni ng uchun, shunday xavf paydo bo`lmoqdaki, uni ng mar kazi da i nsonni ng 
zavol t opi shi, uni ng j a mi yat bil an aloqasi da madani yat va ma` navi yati ni ng 
e mirilishi yot adi. Shaxs va j a mi yat o`rt asi dagi qara ma- qarshili k dunyoni ng 
muvozanat dan chi qi shi ni ng asosi y sababi hi sobl anadi. U bugungi kundagi ijti moi y 
portl ashl ar va hal okatlar o`sishi ga i mkoni yat yarati b ber moqda. Bu dunyo ol di da 
t ur gan dol zar b muammol ar dan biri bo`li b uni ng echi mi ga i jti moi y ri vojl ani sh 
sur`atlari va ma` naviy t a moyillar ko` p ji hat dan bog’li q. Tabi at usti dan huk mr onli k 
qilishga i ntilish i nsoni yat ni ijti moi y va t abi at ol a mi ni shunday shakll antirdi ki, 
bugungi kunda ko` pchili k oda ml ar o`zl arini ng yashab o`t gan umrl ari dan qoni qi sh 
hosil qil maydil ar, hayot da o` zl ari ga o`ri n t opa ol maydil ar. Ko` pgi na nohaqli kl ar ni 
ko`radil ar, l eki n hech narsani o`zl ari ga ol ma ydil ar; ul ar o`zl arini ij odi y f aoli yat ga 
bahsh etishni xohl aydil ar, l eki n but un umrl ari ni hayot uchun pul i shl ashga sarf 
qil adil ar. XXI asr yangi madani yat ni va i nsonni ng yangi ti pi ni bunday asosda 
yar ati b bo`l masli gi dan bugungi il miy t adqiqotl ar dal ol at beradi.

---

10 
Leki n bunday qara ma- qarshili kni angl ash j uda qi yi n kechadi. Ha, menej erli k 
(boshqar uv) i nqil obi XX asr ni ng i kki nchi yar mi da et akchi ma mlakatl ar ni ng t ezkor 
ri vojl ani shi dagi, bozor munosabatl ari ni a mal ga oshirish, tanazull ar ni engi b 
o`tishda, bozor munosabatl ari ni t ako millashtirishda ko` pl ab bozor sub` ektl ari va 
mul kni ng ko`ri nishl ari ni paydo bo`lishi da asosi y o mil bo`l di. Me nej erli k i nqil obi 
ta`siri da ko` p za monavi y tsi vilizatsi yal ar mashhur ijti moi y natijalarga erishdil ar.
Tadbir korli k ha mda boshqar uvni ng yangi madani yati shakll anmoqda. Uni ng 
maz muni ni mada? Bi ri nchi navbat da, unda oqil ona boshqarish, bili m, il mi y 
l oyi hal ashtirish va dast url ash, mat e mati k va ijti moi y modellashtirishni oqil ona 
tadbi q etish al ohi da aha mi yat kasb et adi. Il miy boshqar uvni ng bu usull ari ijti moi y 
resurslar, «i nson o mi li» resursl ari dan t o`liq f oydal anishga qaratil gan. Boshqar uv 
bili mlari ni ng, boshqaruv kont sept si yal ari ning, l oyi ha va dast urlar ni ng shakll ani shi 
ma halli y ha mja mi yatlar yut ug’i natijasi da ma halli y menej ment tez ri vojlanmoqda.
Mi lli onl ab boshqar uvchil ar ( menej erl ar) mi yasi da sifat o`zgarishl ari sodir 
bo`li b, ul ar mut axassisl ar ga ayl ani b, hududl ar ni ng ijti moi y-i qtisodi y ri vojl ani sh 
sur`atl ari ga sa mar ali ta`sir qil moqda. Moliya i nstit utl ari va tij orat t ashkil otl ari ni ng 
shaxsi y egal ari soni ort moqda. Shart no ma asosi da yoll angan va boshqar uv 
faoli yati ga mas` ul bo`l gan har bir mahalli y menej er o`z i shi natij al ari ga ko`ra 
boshqar uv sohasi da ki chi k bir t adbir kor ga ayl anadi. 
SHunday qili b, 
tadbir korli kni ng yangi t uri - menej erli k shakll anadi. Bu j arayon keng doirada sodir 
bo`li b, but un boshqaruv ti zi mi da o` z o`r nida negi zi dan o` zgartiri b va uni ma qsadli 
qil adi: aholi-akt si yadorl ar- kengash- menej ment.
Natij ada,
menej erl ar
keng 
vakol atl ar ga ega bo`l adi, l eki n beril gan vakol atl ar ga aholi ol di da j avobgar 
bo`l adil ar j ahon t ajri basi ga bi noan, bu naf aqat menej er ning, bal ki mahalli y 
ma` muri yat va mansabdorl ar apparati ning ha m mas` uli yatli va pr ofessi onal 
ja moasi ni t uzishni ng eng sa mar ali usuli dir. Menej ment va kor por ati z m 
ta moyill ari ga asosan aholi ma` muri yat va me nej erl ar ni ng mahalli y ha mj a mi yati ni 
ri vojl ani sh maqsadl ari ni bel gil ab beri b, uni ng davl at t ashkilotl ari ni ng mahalli y 
or ganl ari ga xi sobot topshirishi ni kaf ol atl aydi. Bu ijti moi y boshqar uv t ashkil oti ni ng 
asosi y t a moyili sifatida i shtirok et may, bal ki t adbir korli kni zamonavi y boshqar uv 
ma dani yati ni a mal ga oshirish mexani z mi sifati da i shtirok et adi. Ri vojl angan ki chi k 
tadbir korli k yor da mi da, biri nchi navbat da i nnovat si on, il mtal ab sohal ar yor da mi da 
but un j a mi yat hayotini ma` navi yat va boshqar uvchanli k asosi da sog’l omlashtirish 
uchun shar oit yaratildi. XXI asr da bu t endent si yani yanada kengaytirish t al ab 
qili nadi, sababi bu asrda ijti moi yl ashuv va ma` navi yat usti i qtisodi yot e mas, bal ki 
ja mi yat taraqqi yoti, uni ng maqsadl ari va exti yojl ari boshqaradi.
Ja mi yat da, oxir- oqi bat shunday xaqi qat ni angl ash sodir bo`ladi ki, uni ng 
muvozanati j uda boyl ar va j uda qas hshoql ar dar o madl ari da 10 mart ali k f ar q 
bo`lishi mu mki n e masli gi ga oli b kel adi. Aholi ni ng 10 %dan ka mi qashshoqli kda 
ob` yekti v sababl ar bo` yi cha yashashi mu mki nli gi t obora oydi nl ash moqda. 
Ko` pgi na ri vojl angan ma ml akatl ar uchun bu kriti k nuqt a xi soblanadi. Mua mmoni 
t ushuni sh, j ori y ri vojl ani sh t endent si yalari ni ng na moyon bo`lishi, ul ar ni hal 
qilishni ng yangi usullari ni ha m keltiri b chi qar adi. Ul ar boshqar uv sohasi da yuzaga 
keli b, strat egi k va t akti k xarakt er ga ega. Bos hqar uv or ganl ari shuni ngdek, davl at 

---

11 
aholi ijti moi y hi moyal ash chor al ari ni ishl ab chi q moqda. Bu bozor ni yanada 
ijti moi y chekl ashga imkon beradi. 
Bos hqar uvni ng bosh ob` yekti - davl at ga yangi t al abl ar qo` yil mokda. Bu o` z 
navbati da mahalli y o` z- o`zi ni boshqarish or ganl ari ni ng moddi y- moli yavi y va 
huquqi y bazasi ni must ahka ml aydi, qachonki faqat t abi at resursl ari dan e mas, bal ki 
hududi y r esursl ari dan (ijti moi y, madani y - ma` navi y, boshqar uv) t o` g’ri 
foydal anganda.
Ul ar huku mat va boshqaruvni ng yuqori pog’ onal ari da ul ar vazifal ari ga xos 
bo`l magan asos t opadi va boshqar uvni ng za monavi y usull ari ga e`ti bor qar atishga 
i mkon ber adi. Hozi rda mahalli y ha mj ami yatl ar, al ohi da t ashkil ot yoki fir ma, 
axbor otl ar, t exnol ogi yal ar, ma`l u motl ar banki asosi da kor por ati v maqsad 
natij al ari ga asosl angan xol da o` zi ni ng ri vojlani sh strat egi yasi ni ishl ab chi q mokda. 
SHuni ng uchun, j a mi yat da boshqar uv ma dani yati ni ng o`r natilishi ni ng t ezl ashgan 
jarayoni a mal ga oshiril moqda, «past dan yuqori ga» kontsept ual fi krl ash a mal ga 
oshiril moqda. Hayot da si nal gan dast uri y- maqsadli va boshqar uvni ng bashor at 
usull ari uni ng hamma bosqi chl ari da boshqar uv f aoli yati ni ng 
me` yori ga 
ayl an moqda.
Ijti moi y t araqqi yotni ng 
ri vojl ani shi ga t o`sqi nli k 
qil uvchi, ijti moi y 
muvozanat ni buzi shni ng asosi y sababi bo`li b, ijti moi y boshqar uv ti zi mi ni ng 
ri vojl an magani, ijtimoi y menej ment ni ng sa mar asi zli gi, uni ng nazari ya va 
a mali yoti ni o`zl ashtirishdagi etishmovchili kl ar hisobl anadi.