P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

2.5. Havo muhitini muhofaza qilish tadbirlari
Sanoat korxonalari va kom m unal xo'jaliklari chiqindilari 
hisobiga shaharlar atrofida turli chiqindi om borlarining paydo 
b o 'lis h i, a x la tx o n a la r n in g k o 'p a y is h i a tm o s fe ra h avosi 
ifloslanishidan m uhofaza qilishni taqozo etadi. M azkur m asala 
gigiyena fanining m asalasi bo'libgina qolmay, balki ijtimoiy va 
iqtisodiy m asala ham dir. Biroq bu m asala kom pleks ravishda 
hal etilm asa, yechilishi m u ra k k a b b o 'lg a n m uam m o b o ‘lib 
qoladi. H ozirgi v a q td a atm osfera havosini m uhofaza qilish 
m aqsadida uch xil tadbirni amalga oshirish ko 'zd a tutiladi. Bular 
m an tiq iy , texnik va lo y ih alash g a a so sla n g a n ta d b irla rd ir. 
M azkur tadbirlam i am alga oshirish bilan aholi turaijoylaridagi 
atm osfera havosi bulg'anishlarini ruxsat etiladigan m iqdorini 
t a ’m inlash m um kin, qolaversa aholining sanitariya-turm ush 
sharoitini ham yaxshilasa bo'ladi.
A tm o sfe ra n in g iflo s la n is h ig a q a rs h i k u r a s h b o 'y ic h a
o'tkaziladigan m antiqiy tad birlar m ajm uasiga - atm osferani 
ifloslantiruvchi asosiy m anbalardan biri bo'lgan avtom obillar 
uchun yangi tilrdagi dvigatellar yaratish, ularni texnologik toza 
yonilg'i turiga o 'tk azish , atm osfera havosini ifloslantiruvchi 
barcha korxonalarni shahardan tashqariga joylashtirish, ishlab 
chiqarish korxonalarini bir-biriga yaqin joylashtirishni q a t’iyan 
m an etish va boshqa shu kabi tadbiflar kiradi. Chunki ulardan 
chiqqan tashlam alar fotokimyoviy reaksiyaga kirishib, yanada 
xavfli bo'lgan m oddalar hosil bo'lishiga olib keladi. Atmosferani

---

a v to tra n sp o rtla r t a ’sirida ifloslanishini k am aytirish uchun 
k o 'c h a la r tekisligini t a ’m inlash va avtom obillar h a ra k a tin i 
«yashil toM qinlar» p rin sip i b o 'y ic h a tash k il etish m uhim
aham iyat kasb etadi. Bu hoi o ‘z navbatida shahar m agistral 
yoMlari b o ‘y lab m a s h in a la r oqim i h a ra k a ti xavfsizlig ini 
ta ’minlaydi.
B utun d u n y o d a a v to k o rx o n a la r sonining oshib borishi 
o lim lar va k o n s tru k to rla rn i a v to m o b illa r uch u n shu n d ay
m otorlar yaratishni taqozo qiladiki, ular ishlagan vaqtida havoga 
chiqadigan zararli komponentlar chiqmasin yoki chiqsa ham juda 
kam m iqdorda chiqsin. Bu borada siqilgan gazdan foydalanish 
m uhim aham iyatga ega. C hunki avtom obilda yo nilg'ining 
maksimal yonishiga erishish atm osferaga tashlanadigan zararli 
m oddalarni benzinda ishlovchi avtom obillardagiga nisbatan 
sezilarli darajada kam chiqaradi. Quyoshli o'lkalarda quyosh 
batareyalarida ishlovchi elektromobillarni yaratish imkoniyatlari 
h am m av ju d . H o z irc h a , m ashinal& rni s o ‘n d irg ic h la rid a n
c h iq a d ig a n g a z la rn i k a m a y tirish m uam m o sini a v to m o b il 
dvigatellarini va yonilg‘i ta ’m inot tizimini sozlash orqali hal etish 
lozim. D unyoning k o ‘pgina m am lakatlarida neftni to ‘g‘ridan- 
to ‘g‘ri haydash yo‘li bilan tetraetil q o ‘rg‘oshinsiz benzin ishlab 
c h iq a rilm o q d a . B u n d ay b e n z in b ila n h a ra k a tla n g a n
a v to m o b illa rd a n hav o ga c h iq a d ig a n z a h a rli q o ‘r g ‘osh in
birikmalari konsentratsiyasi sezilarli darajada kam bo'ladi.
0 ‘zbekiston Respublikasida ham mustaqillik yillarida yangi 
m ahsulot turlari - benzin, aviakerosin, neft moylarining har xil 
t u r la r i, s u y u ltirilg a n gaz va b o s h q a la r ish la b c h iq a ris h
o'zlashtirildi. Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishga tushirildi. 
Bu zavodning o'ziga xos xususiyati shundaki, neftni qayta ishlash 
jaray onida neft tarkibida k o ‘p b o ig a n o ltingugurtdan ham
to zalan ad i. N a tija d a benzin tark ib i eng xavfli o ltin g u g u rt 
gazlaridan xoli boMadi. A tm osferaning ifloslanishiga qarshi 
kurashda elektrlashtirish, gazlashtirish va issiqlik t a ’m inotini 
y a ra tis h ham m u h im o ‘rin tu ta d i. S h u n in g d ek , o ‘sim lik 
zararku nan d alariga qarshi ishlatiladigan biologik, kimyoviy 
vositalar va biopreparatlam ing ahamiyati katta. B a’zan shamol 
h arak atin in g vaqtinchalik t o ‘xtashi havoni ifloslantiruvchi

---

m oddalar konsentratsiyalarini oshib ketishiga sabab bo'ladi. 
B u n d ay h o lla r d a q isq a m u d d a tg a k o r x o n a n i t o ‘x ta tib , 
atm osferaga tashlanadigan tashlam alarni qisqartirish mumkin. 
Iflo s la n g a n h a v o n i to z a la s h n iirg eng m a ’qu l u suli bu -
ko'kalam zorlashtirishdir. Aynan yashil o ‘simliklar fotosintez 
natijasida havoning tozaligini ta ’minlaydi, gazlanganlik va zararli 
tash la m a la r bilan ifloslanishini k am ay tirad i, m ikroiqlim ni 
yaxshilaydi. Zararli m oddalarning maksimal miqdori qish faslida 
k u z a tila d i. S h uning uchu n yil dav o m id a o 'sa d ig a n yashil 
o ‘simliklar egallagan m aydonlarni ko ‘paytirish lozim. Transport 
vositalari tashlamalari bilan o ‘simliklarni ifloslanishi asosan yo'l 
chetidan 50 m etrgacha b o ‘lgan m asofada kuzatiladi. Eng k o ‘p 
ifloslanish 7-25 m etr m asofada sodir bo'ladi. Shuning uchun yo‘1 
c h e tla r id a y e tis h tirilg a n m e v a la r, k o 'k a t l a r va d o riv o r 
o'sim liklarni iste’mol qilish taqiqlanadi. Y o ‘l yoqasidan 50 m etr 
m asofada joylashgan bog'larda yetishtirilgan m evalar tarkibida 
q o ‘r g ‘oshin m iq do ri R E C H M d a n 3 m arta yuqori b o ‘lishi 
aniqlangan. D araxt barglariga suv sepib ularni qurum, chang 
va boshqa iflosliklardan yuvish o'sim likni tiklanish faolligini 
oshiradi.