P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

aterosklerotik, embriotoksik va hatto jinsiy mutatsiya ta’sirlari
aniqlangan. Pestitsidlar muntazam m e’yordan 3 -4 va 9 marta
ko‘p qo'llanilgan hududlarda yurak-tomir tizimining kasallanish
darajasi 1,2 va 2,2 marta oshganligi m a’lum. 0 ‘simliklarni
himoya qilishda qo'llaniladigan kimyoviy vositalar bilan jigar

---

va siydik yo'llari kasalliklarini kelib chiqishi o ‘rtasida uzviy 
bog'liqlik mavjud. Kelajakda pestitsidlarni ishlatish natijasida 
bolalarning nobud b o iis h i, aholi o ‘rtasida bronxit, bronxial 
astm a, avitaminoz va boshqa kasalliklarni keskin ortib borishi 
bashorat qilinmoqda. Bronxit, bronxial astm a, o ‘pka, yurak- 
to m ir k a sa llik la rin in g kelib chiqish sa b ab i k o ‘p h o lla rd a
atm osfera havosining ifloslanishidandir.
Atmosfera havosining chiqindilar bilan ifloslanishi XX asrdan 
e ’tiboran tez su r’atlar bilan borganligi qayd etilgan. K atta 
shaharlarda atmosfera havosi tarkibidagi chang miqdorining har 
xil bo'lishi shaharlar ozodaligiga, ko'kalam zorlashtirilganligiga, 
sanoat korxonalarining katta-kichikligiga ham da ularni shahar 
hu d u d id a joylashganligiga b o g 'liq . H avoning changli yoki 
tumanli bo'lishi va ularning quyosh radiatsiyasiga ta ’siri shahar 
m uhitini o'zgartirib yuboradi, havo harakatini sekinlashtiradi, 
uning nisbiy nam ligini kam aytirishi ham m um kin. Shaharni 
quyuq tum an bosishi ham xavflidir, chunki tum an tomchilari 
tarkibidagi zaharli m oddalar inson organizmiga kirgach, salbiy 
ta ’sir ko'rsatadi. Jum ladan, nafas yo'llarining shilliq qavatlarini 
y allig'lantirib, turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Shunday 
tum anli kunlarda bem orlarning ahvoli keskin yom onlashadi. 
M asalan, surunkali bronxit, emfizema, tum ov kasalliklariga 
d u c h o r b o 'lg a n b e m o rla r o 'z la r in i yo m on his q ila d ila r. 
Atm osfera havosidagi chang zarrachalari inson organizimiga 
noxush t a ’sir qiladi. C hanglarning asorati ular tarkibidagi 
kim yoviy m odd alarnin g biologik faolligiga, tab iatig a, fizik 
jihatiga bog'liq bo'ladi. M asalan, havodagi chang tarkibida 
q o 'rg 'o sh in , m argimush, m arganets, kadmiy, ftor aerozollari 
o rg an izm g a tu sh ib , su ru n k a li k a sa llik la rn i p a y d o qiladi. 
Ju m lad an , kam qonlik, flyuoroz, p o lia rtrit, polinevrit kabi 
kasattiklar kelib chiqadi. Ayniqsa, radioaktivlik xususiyatiga ega 
bo'lgan changlar o 'ta xavfliligi bilan ajralib turadi. Radioaktiv 
c h a n g la r n a q a d a r xavfli ek an lig in i C h ern o b il fojiasi va 
Semipalatinsk poligoni asoratlari misolida ko'rish mumkin.
Zaharli bo'lm agan yirik diametrli chang zarrachalari ko'z va 
b u ru n n in g shilliq q a v a tla rig a tushib, ularni ja ro h a tla y d i, 
yallig'lanish jarayoni burunda, tom oqda, kekirdakda va bronx

---

naylarida kuzatiladi. Bunday hollar o 'tk ir va surunkali rinit, 
laringit, faringit, traxeit, hronxit yoki traxeobronxit, laringotraxit 
kabi kasalliklarni keltirib chiqaradi. Nafas yo‘llari orqali o'pkaga 
k v ars c h a n g la ri tu sh sa pnev m o k o n io z k a sallig in i, e le k tr 
stan siy alard an ch iqadigan q u ru m lar tark ib id a 14,9-19,7%
atrofida kremniy q o ‘sh oksidi moddasining b o ‘lishi esa slikoz 
kasalligini keltirib chiqaradi.
A tm o sfe ra d a g i z a ra rli q o ‘s h im c h a la r q u y o s h n in g
u ltr a b in a fs h a n u r la r in i tu tib q o la d i. Y irik s h a h a r la r d a
quyoshning to ‘g ‘ri nu rlanishini sekinlashtiradi. A tm osfera 
havosini ifloslanishi uning elektrik hossalarini, ion tarkib i 
o ‘zgarishiga olib keladi. Amerika Q o'shm a Shtatlarining bir 
q a to r s h ta tla r id a o 'tk a z ilg a n k u z a tis h n a tija la r i sh u n i 
k o ‘rsatadiki, barcha tadqiqot o'tkazilgan shaharlarda yashovchi 
b o la la r o 'r ta s id a h avosi anch a to za b o 'lg a n tu m a n la rd a
yashovchi bolalardagiga nisbatan o ‘pka kasalligi ko ‘p kuzatiladi. 
Bu hoi inson organizmiga oltingugurt gazi va sulfatlarning zararli 
ta ’siri bilan izohlanadi. Barcha m am lakatlarda o ‘pka emfizemasi 
bilan og‘riganlar soni oshib borm oqda, allergik kasalliklar 
o'sm oqda. Buning asosiy sababi sanoat korxonalaridan chiqqan 
tashlamalardir. Dunyo bo'yicha insonlarning 10 foizi allergenlar 
ta ’siriga uchragan. R ak - o'tgan asrning kasalligidir. Bu ham 
atm osfera havosida k atta m iqdorda konserogen, m utagen va 
terotogen m oddalarning mavjudligi bilan b o g iiq . Polisiklik 
a ro m atik uglevodorodlar(PA U ) ham k a tta xavf tu g 'd ira d i. 
Atmosfera havosini konserogen uglevodorodlar bilan ifloslanishi 
va sanoat korxonalari, transport, shaharsozlikni rivojlanishi 
o 'rtasida uzviy bogMiqlik mavjud. Havosi tozaqishloq joylarida 
rak kasalligi bilan kasallanish shaharlardagidan, ayniqsa, katta 
shaharlaridagidan ancha past. 0 ‘pka raki bilan kasallanish 
ehtim oli, ayniqsa, chekuvchi sh ah arlik lard a chekm aydigan 
qishloq aholisiga qaraganda 10 m arta yuqori.
A tm osfera havosining ifloslanishi hayvonlarni, qush va 
hasharotlarni nobud bo'lishiga sababchi bo'ladi. Ishlab chiqarish 
k o rx o n ala rid a n tashlanadigan fto rid lar t a ’sirida b ir q a to r 
m am lakatlarda asalarilar, qo'ylar, yirik shoxli hayvonlar va uy 
parrandalarining yoppasiga qirilib ketganligi hisobga olingan.

---

Havo tarkibida ftor konsentratsiyasining yuqoriligi inson va 
hayvonlar tishlarining tez to ‘kilib ketishiga sabab bo‘lib, ularning 
o v q a t h azm q ilish o r g a n la ri va u m u rtq a s u y a k la rin in g
kasallanishiga olib keladi. Shuningdek, o ‘lgan hayvonlarni 
s o ‘yib ichki a ’zolari o ‘rg an ilg an d a , k o 'p in c h a nafas olish 
yo ‘llarining shikastlanishi kuzatilgan. Chorva hayvonlarining 
nasi berish va m ahsuldorligini pasayib ketishiga, hasharotlar, 
jum ladan, asalarilar kamayishiga, suv havzalarida baliqlarning 
nobud bo'lishiga ham havoning Ftor birikmalari bilan ifloslanishi 
sa b a b b o 'lis h i m u m k in . V e te rin a riy a x izm ati x o d im lari 
m a ’lumotlariga k o 'ra, q o ‘y va yirik shoxli hayvonlar alyuminiy 
zavodlaridan chiqadigan ftoritdan zaharlanadi. U lar havo orqali 
tuproq va o ‘tloqlarga tushadi. Bunday yaylovlarda boqilgan 
hayvonlar ftorli kaxeksiya bilan kasallanadi.
1980-yillarning boshlarida qo'shni Tojikistonda alyuminiy 
zavodi ishga tushirilishi bilan 0 ‘zbekistonning Surxondaryo 
viloyatiga qarashli k o ‘pgina tum anlarida ekologik jihatdan tang 
ahvol vujudga keldi. Zavod atm osferaga k o ‘p m iqdorda ftorli 
vo dorod, uglerod oksidi, o ltin g u g u rt gazi, azot oksidlarini 
chiqarib tashlagan. Vodiyning yuqori qismida Tojikistonning 
0 ‘zbekiston bilan chegarasida joylashgan zavodning chiqindilari 
t o g ‘d a n v o d iy to m o n g a e s a d ig a n sh a m o l b ila n b irg a
Respublikaning chegaradosh b o ‘lgan Surxondaryo viloyatining 
Sariosiyo, Uzun, Denov, Oltinsoy tumanlari hududiga tarqalgan. 
Ftorli vodorodning chorva m ollari va poliz ekinlariga salbiy 
t a ’siri o sh ib b o rg a n . Z ik r e tilg a n h u d u d la r n in g b a ’zi 
xo'jaliklarida pom idor, karam , bodring va uzum kabi sabzavot 
va m e v a la r h o s ild o rlig i k a m a y is h i, ip a k q u r tid a n p illa
yetishtirishning pasayishi kuzatilgan. A nor va xurm olar sifatiga 
jiddiy t a ’sir k o ‘rsatg an , aholi salo m atlig i yom onlashgan. 
Shveytsariyada ham ana shunday zavod a tro fid a boqilgan 
m ahalliy aholi chorva m ollarining t o ‘rtd a n uch qismi 9 yil 
m obaynida nobud bo‘lganligi m a’lum. Fransiya va Italiyaning 
bir qator tumanlarida atmosferaning doimiy dimiqishi natijasida 
tut bargi tarkibida ftor m iqdorining m e’yordan 20 m arta ortib 
ketganligi aniqlangan. Bunday barg lar bilan boqilgan ipak 
qurtlarini esa ipak hosil qiladigan yelimsimon m oddalar ishlab

---

chiqaradigan a ’zolarining ishdan chiqishi kuzatilgan. Sanoat 
chiqindilari tarkibida ftoritlar va arsenitlar bo'lishi asalarilarning 
k o ‘p qirilib ketishiga sabab bo'ladi. Yirik shoxli qora mollarning 
m ishyak bilan zaharlanishi oqibatida ular badanida yaralar 
k o 'p ay ad i. D unyoning aksariyat m am lakatlarida atm osfera 
havosini oltingugurt gazlari, mishyak va simob bilan zararlanishi 
natijasida yovvoyi hayvonlar, jum lad an, jayronlar, kiyiklar, 
q u y o n lar, fazan va boshqa p a rra n d a la r n obud b o'lg an lig i 
to 'g 'risid a k o 'p lab m a’lumotlar m avjud.
O 'sim liklar uchun havoni ifloslantiruvchi oltingugurt, ftor 
b irik m a la ri, uglerod oksidi, xlo r va u g le v o d o ro d la r o 't a
zararlidir. U lar qishloq xo'jaligi va o'rm on larg a, b o g'lar va 
parklarga katta zarar yetkazadi. Fotosintez jarayonini buzadi, 
o'sim liklarning o'sishi va rivojlanishini sekinlashtiradi va oxir- 
oqibatda ular quriydi. Juda oz miqdordagi oltingugurt angidridi 
h a m o 's im lik la r g a t a ’sir k o 'r s a tis h i a n iq la n g a n . D o n li 
o'sim liklardan arpa va suli, poliz ekinlaridan karam , ko'katlar, 
rediska bunday gazlarga eng sezgir hisoblanadilar. Atmosfera 
ifloslanishi oqibatida kartoshka, qand lavlagisi, pomidor, no'xat, 
ta m a k i, y e ry o n g 'o q , soya, ly u tse rn a , uzum , apelsin k abi 
ekinlarning hosildorligi kamayadi. K o'plab meva navlari havoni 
o rtiq c h a gazlanganligidan b arglari kich ray adi, e rta ku n d a 
barglarini tashlab yuboradi. M oddalar almashinuvining buzilishi 
h isobig a keyingi yillarda u larn in g o 'sish i va hosil qilishi 
sekinlashadi, sifati buziladi. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi 
m oddalarning tirik organizm larga va o'sim liklarga t a ’sirini 
o 'rg a n g a n ilm iy tad q iq o t m u assa sala rin in g m a ’lu m o tla ri 
shundan guvohlik beradiki, rangli m etallurgiya korxonalari 
jo y la sh g a n h u d u d la r atro fid a y e tish tirilg an b u g 'd o y n in g
h o sild o rlig i 4 0 -4 5 %ga, ta rk ib id a g i oqsil esa 2 5 -3 5 % g a 
kam ayadi, kraxm al, esa, aksincha oshadi. Bunday korxonalar 
joylashgan hududning 25-50 km radiusdagi yer m aydonlarida 
yetishtirilgan poliz ekinlari va kartoshka tarkibida С vitamini 
m iqdori keskin kamayadi. Havoga oltingugurt, ftor va mishyakli 
tashlamalar chiqaradigan sanoat korxonalari atrofida joylashgan 
o 'rm o n la r sezilarli darajada shikastlan ad i, m anbaga yaqin 
joylardagi daraxtlar quriydi.

---

Barglari chang va qurum lardan suvda yuvilgan daraxtlarda 
kechadigan fotosintez jarayoni ancha yuqori(4,l 55-4,372 g/m3) 
bo'ladi. Barglari yuvilmagan daraxtlarda kechadigan fotosin tez 
3,022-3,245 g/m 3 ni tash k il qilad i yoki tax m in an 25% ga 
kam ayadi. Ifloslantiru vchi m anbadan 350 m etr uzoqlikda 
joylashgan daraxtlarning har bir kvadrat metr. barglari yuzasi 
95-129 m illigram mgacha chang va qurum larni tutib qoladi va 
vaqt o ‘tishi bilan yom g'ir natijasida yuviladi. Barglarga chang 
yig‘ilishi o ‘sim liklarning turiga b o g ‘liq va rivojlanish davri 
davom ida o'zgarib turadi. Qayin daraxti eng k o ‘p chang tutib 
qolish xususiyatiga ega. Uning barglari yuzasi bir sutka davomida 
0,85-0,99 g/m3 changni(oq akatsiya esa 0,57-0,6 g/m3) tutib 
qoladi.
H a r yili O 'zb ekiston h ududida joylashgan m anbalardan 
havoga 4 million tonnaga yaqin zararli m oddalar qo'shilm oqda. 
Ularning yarmi uglerod oksidiga, 15 foizi uglevodorodlarga, 14 
foizi oltingugurt q o ‘sh oksidiga, 9 foizi azot oksidiga, 8 foizi 
qattiq m oddalarga va 4 foizga yaqini o ‘ziga xos o'tkir zaharli 
m oddalarga to ‘g‘ri keladi. Arid iqlimli m intaqada joylashgan 
O 'z b e k is to n R e s p u b lik a s id a tez -te z c h a n g b o ‘ro n la rin i 
q o ‘zg‘atib turuvchi, atm osferani chang-to'zonga bulg'atuvchi 
Q o raqum va Q izilqum sah rolarid ek yirik tabiiy m anbalar 
mavjud. So'nggi 30-40 yil m obaynida Orol dengizining qurib 
borishi tufayli uning qurigan tubidan chang va tuz ko'chadigan 
yana bir m anba paydo b o ‘ldi.
0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s in in g O lm aliq , O h an g aro n , 
A ndijon, Buxoro, Q o ‘qon, Navoiy, Sam arqand, Farg'ona va 
Chirchiq kabi sanoatlashgan shaharlaridaftoridlar, qo‘rg‘oshin, 
benz(a)pirin, oltingugurt qo‘sh oksidi, uglerod va azot oksidlari, 
xlor va ftorli vodorodlar, azot q o'sh oksidi, ammiak va chang 
m iq d o ri ru x sa t e tilg a n chegarav iy m iq d o r (R E C H M )dan 
yuqoriligicha qolm oqda. 0 ‘sim liklar uchun bunday gazlar, 
ayniqsa, S 0 2 va chang yanada zararlidir. Havodagi SO, ni 
o ‘sim liklar uchun toksiklik darajasi insonlar uchun k o ‘zda 
tutilgan m e’yordan(0,5 m g/m3) 25 m arta yuqori.
Havo gaz tarkibining o ‘zgarishi gigiyenik nuqtai-nazardan 
xavfli hisoblanadi. Havoda qandaydir noxush hid sezilsa va u

---

nafas yo‘llari orqali organizmga k o ‘proq kirib qolsa, albatta 
kasallik sodir bo ‘ladi. Shunday gazlar ham borki, ular o ‘ta 
zaharli bo'lishiga qaram ay, sira hidi bo'lm aydi. Jum ladan, is 
gazini inson seza olmaydi. K o'p inch a shahar havosiga sanoat 
k o rx o h ala ri ju d a k o ‘p tu rli xususiyatli hidsiz va hidli gaz 
a ra la sh m a la r ch iq arib tash lash i m um kin. K a tta in d u strial 
shaharlarga kirib kelinganda havo tarkibi, uning musaffoligi 
buzilganligini sezish m um kin. M asalan, O lm aliq, C hirchiq, 
Navoiy va boshqa shaharlar havosining tarkibida o ‘n va undan 
ziyod gazlar mavjud. U lar sanoat korxonalaridan, avtotransport 
v o s ita la rid a n a jra lib c h iq a d ig a n z a ra rli g a z la rd ir. H a v o
tarkibidagi zararli gazlar to‘g ‘ridan-to‘g‘ri nafas yo‘llariga kirib, 
o ‘pkaning alveolalariga va qonga o ‘tadi, yoxud shilliq qavatidagi 
nam liklar bilan birikib, uni yallig‘lashi mumkin. O 'zbekistonda 
olib borilgan ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari shuni tasdiqlaydiki, 
zaharli gazlar ko'pincha yoshi o 'tg an kishilarga, shuningdek, 
yoshbolalarga aricha keskin ta ’siretadi, ularda kasalliklar xiyla 
og‘ir kechadi. M a’lum otlar shahar aholisi o'rtasida nafas yo'llari 
kasalliklarining tarqalishi bilan atmosfera havosining ifloslanishi 
o ra s id a uzviy b o g 'liq lik m av ju d lig in i k o 'r s a ta d i. S a n o a t 
k o rx o n a la ri jo y la s h g a n s h a h a r la r a h o lisi o ‘r ta s id a tu rli 
kasalliklar k o'plab uchraydi. Shuni ham aytish kerakki, shahar 
havosi tarkibida zaharli m oddalar kam bo‘lsa-da, lekin surunkali 
ravishda mavjudligi turli xastaliklar kelib chiqishiga olib keladi.
Xullas, atm osfera havosining zararli gazlar, qurum , tum anlar 
bilan ifloslanishi o ‘z n avbatida m azkur hududda yashovchi 
kishilar organizmiga asoratli t a ’sir k o'rsatm asdan qolm aydi. 
0 ‘zbekiston Respublikasi gidrometeorologiya m arkazi bergan 
m a ’lum otlarga qaraganda, Olmaliq va F arg ‘ona, shuningdek, 
Navoiy va Q o‘qon shaharlari havosining zararli m oddalar bilan 
ifloslanishi bo'yicha eng iflos havoli shaharlar guruhiga kiradi. 
0 ‘zbekistonda tu rg ‘un m an balard an havoga tashlanadigan 
chiqindilar 1.3 mln. tonnaga yetdi. Jum ladan, sulfat angidridi 
535.8 ming, uglevodorod 427 ming, azot oksidi 94.1 ming, qattiq 
zarrachalar 317.4 ming tonnani tashkil etadi. Ana shu zararli 
m o d d a la r a s o ra tid a n O 'z b e k is to n s h a b a r la r id a u m um iy 
kasalliklar 1.5 barobarga, bronxial astm a esa 20 foizga ortgan.

---

Bolalar organizmining yuqum li kasalliklarga qarshi kurashish 
imkoniyati 25-37 foiz pasayib ketganligi kuzatiladi. Chirchiq 
shahrida qon kasalliklari bilan o g 'rig an lar 4.7 barobar, endokrin 
bezlar kasalligi 1.9 barobar, qon bosimining oshishi 4.5 barobar, 
yurak ishimiya kasalligi 2.2 barobar ortganligi m a’lum. F arg'ona 
shahrida 1982-1988-yillar mobaynida nafas yo‘li kasalliklari juda 
oshganligi aniqlangan. Surxondaryo viloyatining Sariosiyo darasi 
h u d u d id a g i T o jik is to n n in g M irz o T u rs u n z o d a s h a h rid a
joylashgan alyum iniy zavodi chiqindilarining asorati tufayli bu 
yerda chaqaloqlar tug'ilgach, bir yoshga yetmay no bud bo'lish 
holatlari 1.5 m arta, tug‘m a kasalliklar esa 1.8 m arta ko'paygan.