A n tro p o g en t a ’sirlarn i quy idag i uchta g u ru h g a b o 'lish
mumkin:
1. H ayvonlarni bevosita to 'g 'rid a n -to 'g 'ri qirib yuborish. Bu
ovchilik yoki boshqa m aqsadlarda hayvonlarni o'ldirilishi bilan
bog'liq ta ’sirlarni o ‘z ichiga oladi.
2. Insonning turli ishlab chiqarish faoliyatlari natijasida
hayvonlar yashaydigan tabiiy hududlarning qisqarib ketishi,
y a ’ni y a s h a s h m a y d o n i (m a k o n i) v a v o s ita la r i (o z u q a ,
b o sh p a n a)d a n m ah ru m b o 'lg a n h ayv o nlarn ing o ‘z -o ‘zidan
qirilib ketishi.
3. A n tro p o g en t a ’sirla r a tro f-m u h itn in g iflo slanishi va
landshaftlam ing kuchli o'zgartirilishi oqibatida hayvonlarning
yashash sharoiti og'irlashuvi bilan bog‘liq ta ’sirlardir. Havo, suv,
tuproq va o'sim liklam ingzaharli m oddalar, ayniqsa, pestitsidlar
bilan
ifloslanishi, shovqin, kucfrli yorug‘lik va boshqa salbiy
om illarning yuzaga kelishi, yo‘llar, kanallar, elektr tarm oqlari
kabi inshootlarning qurilishi, bepoyon m aydonlarni haydab
ekinzorlarga aylantirilishi, o'rm onlarning kesib yuborilishi, yirik
urbanizatsiya m arkazlarining b arpo
etilishi kabi antropogen
jarayonlar hayvonlarga kuchli salbiy ta ’sir o ‘tkazadi.
So'ngi ikki guruhdagi ta ’sirlarni bilvosita ta ’sirlar deb ham
ataladi. Keyingi yillarda birinchi guruhdagi t a ’sirlar hissasi
se z ila rli k a m a y ib b o rm o q d a . M a s a la n , X V II a s r la rd a
hayvonlarni bevosita yo'qotish 86% ni, bilvosita yo'qotish esa
14% ni tashkil etgan b o ‘lsa, XX asrga kelib bu k o ‘rsatkich mos
ravishda 28 va 72% ni tashkil etmoqda.
Aniq yozma m anbalarning guvohlik berishicha, antropogen
t a ’sirning dastlabki qurboni ulkan k a p ta rd ro n t bo'lgan. Bu
g'ozdan 2 m arta yirik, uchmaydigan, kuchli panjali va qayrilma
tum shuqli kulrang qush H ind okeanidagi
M avrikiy orolida
yashagan. 1598-yilda g o lla n d la r bu h u d u d la rn i istilo qila
boshlashlari bilan bu qushlarga qiron kela boshladi. N atijada
82 y ild a n keyin (168 1-y.) bu q u sh n in g s o 'n g g i v a k illa ri
abadiyatga yuz tutd i. Y ana bir misol, Bering ekspeditsiyasi
tarkibida ishlagan tabiatshunos olim G.Steller 1741-yili
Tinch
okeanining shim olidagi K om andor orollari atrofidagi sayoz
suvliklarda yashovchi dengiz sigirlarini t a ’riflab yozib qoldirgan.
Bu uzunligi 6-8 m etr, yazni 3-4 ton n a b o 'lg an yuvosh suv
hayvonlari suv o ‘tlari bilan oziqlanganlar. U larning g o ‘shti
iste’mol uchun yaroqli va totli b o ‘lgani uchun k o 'p lab ovlanishi
oqibatida kashf etilganidan bor-yo‘g‘i 27 yil o ‘tib (1768-y.) ular
butunlay ovlab tugatildi.
.
X onaki otlarning avlodidan bo'lm ish yovvoyi o t-ta rp a n la r
XVIII asrlargacha Yevroosiyo dashtlarida keng tarqalgan edilar.
B ular ham inson t a ’sirida X IX asr boshlarig a kelib qirilib
k e td ila r. In so n iy a t to m o n id a n a b a d iy y o 'q o tilg a n
y irik
h a y v o n lard an yana biri yirik shoxli q o ram o lla r avlodidan
b o 'lg a n tu rd ir. Bu se rm a h su l ov h ay v o n i h am X V II asr
boshlariga kelib yo‘qotib yuborildi. Bulardan tashqari, karolin
to'tiqushi, zebra-kvagga,
havorang otsimon antilopa, qanotsiz
gagarka, xaltali bo ‘ri, Osiyo Shom burg bug‘usi, kitlarning 6 turi
va boshqa shu kabi ko‘plab hayvonlar yo‘qotilganlar ro'yxatidan
joy oldilar. Insoniyat o ‘tm ishidan bunday qayg‘uli misollarni
ju d a k o ‘p la b k e ltiris h m u m k in . A frik a d a y o ‘q o tilg a n
hay vonlam ing 90% i Gavayi orollarida, yo‘qotilgan qushlarning
60%i Y evropaliklar istilosidan keyingi davrga to ‘g‘ri keladi.
T o ‘la yo‘qotilgandan tashqari ju d a k o ‘plab hayvonot turlari
keskin kamayib, yo‘qolish darajasiga kelib qoldi. M a ’lumotlarga
qaraganda, hozirgi paytga kelib um urtqali hayvonlarning 1000
dan ortiq turi ham da um urtqasizlarning ju d a k o 'p lab turlari
yo'qolib ketish xavfi mavjud. Bunday jonzotlar qatoriga zubr,
bizon, kaliforniya kondori,
shinshilla, karkidon, sher, gepard,
Prjevalskiy oti, qulon, lemur, qo ra kit, fillar, chuchuk suv sadaf
molyuskasi, osyotr balig‘i va boshqalam i kiritish mumkin.
R esp u b lik am izd a a n tro p o g e n t a ’sirlar o q ib a tid a tu ro n
y o 'lb arsi va qizil b o 'ri b utu nlay y o ‘qotilgan b o 'lsa , chipor
sirtlo n (g epard ), ilonlar, jay ro n , tu v aloq , q irg 'o v u l, quyon,
bizg'aldoqlarning soni ju d a qisqarib ketdi. Ayniqsa,
Ustyurt
qo ‘yi(arkal), buram a shoxli taka, q ora laylak, oqqush, chipor
kaltakesak, kapcha ilon, qum charx iloni(efa) kabi jonzotlam ing
soni xatarli darajada kamayib ketdi.
K o ‘plab hayvon turlari qirilib va soni ozayib ketishi oqibatida
insoniyat o ‘zining oziq-ovqat va xomashyolarga bo'lgan ulkan
potensial imkoniyatlarini yo‘qotdi. Bundan tashqari, biosferada
yuz b erayotgan b ir q a to r salbiy ja ra y o n la r ham h ayvonot
dunyosidagi o ‘zgarishlar bilan uzviy bog‘liqdir.
