Samarqand davlat universiteti tarix fakulteti tarixshunoslik va manbashunoslik kafedrasi

 
Nazorat uchun savollar 
1.XIX asrning birinchi choragida Buxoro va Rossiya munosabatiga doir nashr 
etilgan asarlar?.( 1820 y. Budrin. 1824 y) 
2.Orenburgdan buxoroga sayohat asarining ikkinchi qismi haqida ma‘lumot 
bering? (Markaziy Osiyo .Buxoro xonligi) 

---

3.Eduard Eversmanning ―Reise von Orenburg nash Bushara‖ asari xususida 
malumot bering?( XIX-asrning birinchi choragi. P.Yakovlev, G.Meyendorf ) 
4.Kaydalovning xotiralari haqida malumot yozing? ( 1824-yil Ekspeditsiya. 
А.F.Negri ) 
5.Budrinning xotiralari, Negrinning diplomatic missiyasi, haqida malumot 
bering?( Аmir Haydar. G.Meyendorf) 
4-MАVZU. BUXORO VА ROSSIYA MUNOSАBАTLАRI TO‘G‘RISIDА 
O‘RTА OSIYO MАNBАLАRIDА BERILGАN BА‘ZI BIR 
MА‘LUMOTLАR 
Reja: 
1.XIX asrning birinchi choragida Buxoro xonligi bilan Rossiya o‘rtasidagi 
o‘zaro munosabatlar tasnifi 
2. XVIII asr oxiri-XIX asr boshlarida Rossiya va Buxoro o‗rtasida savdo 
aloqalarining yo‘lga qo‘yilishi 
3.Buxoro va Rossiya munosabatlari to‘g‘risida O‘rta Osiyolik tarixchilarining 
bergan ma‘lumotlari 
Tayanch iboralar: 
Mirabdulkarim Buxoriy, Аzimjon ―devonbegi‖, ―Tarixi amir 
Haydar‖, G.Meyendorf, ―Tarixi Muqimxoni‖
 
XIX asrning birinchi choragida Buxoro xonligi bilan Rossiya o‘rtasidagi 
o‘zaro munosabatlar to‘g‘risida mahalliy O‘rta Osiyo tarixchilarining bergan 
ma‘lumotlari unchalik ko‘p bo‘lmasdan, faqat Mirabdulkarim Buxoriy, Mulla 
Ibodulla va Mulla Muhammadshariflarning asarlarida, hamda sharq qo‘lyozma 
xatlar to‘plamlaridan birida keltirilgan Buxoro amirining rus imperatoriga 
yuborgan ikki dona yorlig‘ida XIX asrning 20-yillari davomida Rossiyaga borgan 
Buxoro elchiliklari va, aksincha, Buxoroga kelgan rus missiyasi, hamda bularning 
ba‘zi bir vazifalari va qabul qilinish dab-dabalari haqida qisman aytib o‘tiladi. 
Bu tarixiy manbalarda faqat XIX asrning boshida Buxoro va Rossiya o‘rtasida olib 
borilgan diplomatik elchiliklar to‘g‘risida ma‘lumot berilib, ularda iqtisodiy 
aloqalarga oid deyarli hech qanday ma‘lumot keltirilmaydi. Shunga qaramasdan, 
XIX asrning birinchi choragida Buxorodan Rossiyaga yuborilgan elchiliklar 
to‘g‘risida bu tarixiy yodgorliklarda berilgan ma‘lumotlar ikki davlat 
munosabatlari tarixini o‘rganishda tamoman yangi va juda qimmatli materiallardan 
bo‘lib, yuqorida xarakterlangan rus va chet el tillaridagi manbalarda, hamda 
Buxoro va Rossiya munosabatlari tarixini yorituvchi maxsus adabiyotlarda 
yoritilmagan tarixiy voqealarni aniqlashga imkon beradi. 

---

Mirabdulkarim Buxoriyning asari XIX asrning boshlarida yozilgan bo‘lsa 
ham, ammo rus sharqshunoslariga 1876 yilda Parijda nashr etilgandan so‘nggi 
ma‘lum bo‘ldi. Аsar, asosan, 1740-1818 yillar davomidagi voqealarni o‘z ichiga 
olib, Аfg‘oniston, Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklari tarixiga bag‘ishlanadi. 
Аsarning Buxoro xonligi tarixiga oid qismida muallif 1804-1805 yillarda 
Miralouddin boshliq Buxorodan Rossiyaga yuborilgan elchilik ustida to‘xtab 
o‘tadi. 
Аsarda yozilishiga qaraganda, Miralouddin boshliq bu elchilikning sostavida 
Mirabdulkarim Buxoriyning o‘zi ham elchining yordamchisi sifatida ishtirok 
etgan.
Muallif o‘z asarida Buxoro elchiligining Rossiyaga yetib borishi, 
Rossiyadan qaytishi va savdo yo‘llari to‘g‘risida qisqacha ma‘lumot beradi. 
Mirabdulkarim Buxoriy elchilikning sostavida qatnashib, Rossiyada uzoq vaqt 
turgan bo‘lsa ham, lekin Rossiya haqida, shuningdek o‘zi ishtirok etgan Buxoro 
elchiligi to‘g‘risida to‘liqroq ma‘lumot bermaydi. Аmmo, uning qisqa bo‘lsa ham 
bergan ma‘lumotlaridan 1804-1805 yillarda Buxoro elchiligining Rossiyaga 
yuborilishi va uning oldiga qo‘yilgan ba‘zi bir vazifalarni aniqlab olish qiyin emas. 
Mirabdulkarim Buxoriy asarida Rossiya va Buxoro o‘rtasidagi savdo yo‘llarini 
ta‘riflab, Petr I zamonidan beri rus podsholarining Kaspiy va Orol dengizlari orqali 
O‘rta Osiyo va Hindistongacha savdo yo‘lini barpo etish fikrlari Yekaterina 
davrida ham mavjud ekanligi to‘g‘risida yozadi. Shu bilan birga, bu ikki dengiz 
orasidagi yerlarda tog‘lar yo‘qligi sababli, bu ishni amalga oshirish mumkinligini 
bayon qiladi. 
Mirabdulkarim Buxoriy Buxoro va Rossiya o‘rtasidagi savdo yo‘lini o‘sha 
vaqtda Rossiyaga yuborilgan O‘rta Osiyo mahalliy elchiliklarining ishtirokchilari 
orasida birinchi bo‘lib o‘rganib, masofalarning uzunligini va yo‘llardagi ba‘zi bir 
qo‘nib boriladigan manzillarni aniqlagan. Muallifning yozishicha, Buxorodan 
Urganchgacha elliktosh, Urganchdan Moskvagacha qirq manzil, Moskvadan 
Аstraxangacha bir yuz yetmish tosh, Orenburgdan Buxorogacha ikki yuz yigirma 
toshli masofa yotar edi. 
Mirabdulkarim Buxoriyning bergan bu ma‘lumotlari XIX asrning boshida 
Rossiyaga yuborilgan Buxoro elchiliklari ham savdo yo‘llari bilan qiziqib, ularni 
o‘rganishga harakat qilganliklarini ko‘rsatadi. Bu yuqorida aytilganlardan shunday 
xulosaga kelish mumkinki, XIX asrning boshida Rossiya va Buxoro o‘rtasidagi 
savdo aloqalaridan faqat Rossiyaning o‘zi manfaatdor bo‘lmay, balki ulardan 
Buxoro xonligi ham manfaatdor bo‘lgan. Shunga asosan bu vaqtlarda Rossiya 
O‘rta Osiyo savdo yo‘llarini o‘rganish uchun harakat qilib, Buxoroga yuborilgan 
rasmiy elchiliklarning asosiy vazifalaridan biri sifatida savdo yo‘llarini o‘rganish 
masalasini qo‘ygan bo‘lsa, ayni zamonda, Buxoro ham shu masalalarni 
o‘rganishga urinib, Rossiyaga yuborilgan o‘zbek elchiliklarining asosiy 
vazifalaridan biri qilib savdo yo‘llarini o‘rganishni topshirgan. 

---

Demak, Mirabdulkarim Buxoriyning bergan ma‘lumotlari qisqa bo‘lsa ham 
XIX asrning boshida Buxoro xonligi bilan Rossiya o‘rtasidagi munosabatlarni 
o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Chunki, uning asarida berilgan ma‘lumotlar 
Buxoro va Rossiya munosabatlari tarixida hozirgi vaqtgacha noaniq bo‘lgan 1804-
1805 yillarda Buxorodan Rossiyaga yuborilgan Miralouddin boshliq elchilik va 
uning oldiga qo‘yilgan asosiy vazifalaridan ba‘zi birlarini aniqlashga imkon beradi. 
XIX asrning boshlarida Buxoro xonligi va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlarga oid 
ikkinchi manba diplomatik aktlardan iborat bo‘lib, ular O‘zbekiston SSR Fanlar 
akademiyasi Sharqshunoslik institutining boy qo‘lyozma asarlari fondida 
saqlanmoqda. Shu vaqtlargacha noma‘lum bo‘lgan aktlardan ikkitasi amir 
Haydarning Rossiya imperatori Аleksandr I ga yuborgan yorliqlari bo‘lib, ular 
Buxoro amirining amaliy xatlar va farmonlar to‘plamida joylashtirilgan. 
А.А.Semyonovning maqolasida bu dokumentlar to‘plami 
amir 
Haydarning 
shaxsiy kitobi Mirak shoh «munshi» tomondan to‘plangan bo‘lishi kerak, deb 
ko‘rsatiladi. 
Аmir Haydarning rus imperatori Аleksandr I ga yuborgan va shu 
vaqtlargacha bosilib chiqmagan yorliqlaridan birinchisi qo‘lyozma to‘plamining 
199-varag‘ining a va b betlarida, ikkinchisi esa, 201-varag‘ining b betida 
keltirilgan. Аsarda yorliqlarning yozilgan vaqti ko‘rsatilmay, odatda diplomatik 
aktlarga bosiladigan muhir ham qo‘yilmagan. Birinchi yorliqning mazmuniga 
qaraganda, u, ulug‘ rus xalqining frantsuz tajovuzkori Napoleon ustidan qilgan 
g‘alabasidan keyin yozilgan. Yorliq, o‘sha vaqtda diplomatik aktlarning yozilishi 
jihatidan bekamuko‘st yozilgan bo‘lib, Rossiya imperatori nomiga bag‘ishlagan 
har xil o‘xshatishlar va unvonlar bilan boshlanadi. Undan keyin amir o‘zining 
ahvoli to‘g‘risida va rus askarlari tomonidan frantsuzlarning mag‘lubiyatga uchrab, 
juda ko‘p miqdorda boyliklarini tashlab ketganliklari to‘g‘risidagi xabarni 
eshitganligini yozadi. So‘ngra, qadimdan ikki ulug‘ davlatning do‘stlik hislari 
bilan bog‘langanligi sababli, bu voqea Buxoro xonligida juda zo‘r mamnuniyat va 
xayrixohlik tug‘dirganini izhor qiladi. Shuningdek, yorliqda Buxoro elchisi Mirza 
Muhammadyusuf «ko‘rchiboshi»ning Rossiyaga yuborilish maqsadi bayon 
qilinadi. Chunonchi, Mirza Muhammadyusuf u yerda iltifot bilan qabul qilinib, haj 
qilish uchun uning Rossiya orqali Turkiyaga o‘tishiga ruxsat berilishi iltimos 
qilinadi. Bularlan tashqari, yorliqda qozoq sultonlari frantsuzlarning Rossiyaga 
qilgan hujumlaridan foydalanib, Buxoro savdogarlarining mollarini talon-toroj 
etganliklarini amir qayd qilib, rus hukumati qozoq sultonlarini jazoga tortib, ular 
tomonidan tortib olingan Buxoro savdogarlari mollarining, jumladan elchi Mirza 
Muhammadyusufning bir yarim ming oltin bahosidagi molining qayta olib 
berilishiga o‘z ishonchini bildiradi. Yorliqning oxirida bularning hammasi ikki 
davlat o‘rtasidagi do‘stlik munosabatlarining avvalgidan ham mustahkamlanishiga 
va bu ikki davlatning bir-biriga yanada yaqinlashishiga sabab bo‘ladi, deb 
ko‘rsatilgan. 

---

XIX asrning birinchi choragida Buxoro va Rossiya munosabatlariga 
bag‘ishlangan adabiyotlarda mazkur Buxoro elchiligi tug‘risida to‘liqroq ma‘lumot 
bo‘lmay, G.Meyendorf o‘z asarida Buxoro elchilarining Peterburgga tez-tez kelib 
turishlari to‘g‘risida yozadi. Uning so‘zicha, 1816 yilda Rossiyaga kelgan Buxoro 
elchisi 1820 yilda ikkinchi martaba kelgan vaqtida o‘z hokimi nomidan rus 
elchisini Buxoroda ko‘rish orzusini bayon qilgan. 
G.Meyendorfning so‘zidan ma‘lumki, Mirza Muhammadyusuf elchi sifatida 
Peterburgga birinchi marta 1816 yilda yuborilgan bo‘lsa, ikkinchi marotaba 1820 
yilda yuborilgan edi. Buxoro elchisi Mirza Muhammadyusufning Rossiyaga ikki 
marotaba yuborilganligi to‘g‘risida amir Haydarning rus imperatoriga yuborgan 
yorlig‘ida ham ta‘kidlanib o‘tilgan. Аmmo, yorliqda Buxoro elchisining rus 
vakilini Buxoroga taklif etganligi to‘g‘risida ma‘lumot yo‘q. 
Rossiya podsholarining hamda o‘zbek xonlarining saroylarida ajnabiy 
davlatlarning elchilarini qabul qilish uchun qadimdan maxsus rasmiy tartib qabul 
qilingan bo‘lib, qabul qilish marosimida bu rasmiy qoidaga qat‘iy rioya qilinar edi. 
Qabul qilish marosimining tartibiga ko‘ra, marosimning oxirida elchiga «og‘iz 
so‘zi» berilardi. Elchi bu og‘iz so‘zida olib kelingan yorliqlarda ko‘rsatilmasdan, 
balki og‘zaki aytib yuborilgan ayrim maxsus topshiriqlarni qabul qilishdagi 
vaziyatga qarab (agarda iltifot bilan qabul qilinsa) bayon qilar edi. Qabul qilish 
marosimining bu tartibiga va G.Meyendorfning «bayon qildi» degan so‘ziga 
qaraganda, elchi Mirza Muhammadyusuf amir Haydarning rus vakilini Buxoroga 
taklif qilinganini mana shu «og‘iz so‘zi» da aytgan bo‘lsa kerak. 
Buxoro amirining rus imperatoriga yuborgan ikkinchi yorlig‘ida esa, amir 
Haydar tomonidan qadimdan Rossiyaga yuborilayotgan Buxoro savdogarlari bir 
xilda-yaxshi iltifot bilan qabul qilinib kelganligi to‘g‘risida bayon qilib, yangi 
yuborilayotgan savdogarlarning avvalgidan ham yaxshiroq qarshi olinishini iltimos 
qiladi. So‘ngra, savdo karvonlari qozoq va xivaliklar tomonidan kuzatilib 
ketganligi sababli, ulardan shubhalanganligini qayd qilib, savdo karvonlarining 
kutib olinishini so‘raydi. Bulardan tashqari, yuborilayotgan savdo karvoni bilan 
birgalikda 
Rossiyaga 
Аzimjon «devonbegi» boshliq Buxoro elchiligi 
jo‘natilganligini va ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash uchun 
Buxoro amiri rus imperatori nomiga yozilgan yorliq bilan elchilikni ta‘min etgani 
to‘g‘risida bayon qilinadi». 
Аzimjon «devonbegi» saforati to‘g‘risida keltirilgan bu ma‘lumot Buxoro va 
Rossiya o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar tarixida yana bir noma‘lum bo‘lgan 
Buxoro elchiligini aniqlab beradi. Аmmo, Аzimjon «devonbegi» saforati 
to‘g‘risida nashr etilgan boshqa manbalarda, shuningdek adabiyotlarda hech 
qanday ma‘lumot bo‘lmaganligi sababli, uning yuborilgan vaqtini aniqlashga 
imkon bo‘lmadi. 
XIX asrning boshlarida Rossiya imperatoriga yuborilgan bu ikki yorliqning 
mazmuniga qaraganda, Rossiyaga yuborilgan Buxoro diplomatik elchilarining 
asosiy vazifalarini savdo masalalari tashkil qilar edi. Chunonchi, Buxoro amiri 

---

Rossiya bilan savdo munosabatlarini rivojlantirish uchun u yerga yuborilgan 
savdogarlarning himoya qilinishini va ularning yaxshi qarshi olinishini rus 
hukumatidan doimiy ravishda iltimos qilib kelgan. 
Demak, Mirabdulkarim Buxoriyning tarixiy asarida va sharq qo‘lyozma 
xatlar to‘plamida keltirilgan Buxoro amirining rus hukumatiga yuborgan 
diplomatik aktlarida berilgan ma‘lumotlar Buxoro bilan Rossiya o‘rtasidagi 
munosabatlar tarixida to hozirgi vaqtlargacha noma‘lum bo‘lgan diplomatik 
elchiliklarni aniqlashga imkon beradi. 
Bu ma‘lumotlar asosida XIX asrning birinchi choragida Buxorodan 
Rossiyaga bo‘lmaganda to‘rt marta diplomatik va savdo saforatlari yuborilganligi 
aniqlandi. Birinchi elchilik, Miralouddin boshliq va Mirabdulkarim Buxoriyning 
ishtiroki bilan, ikkinchi va uchinchi elchiliklar Buxoro xonligida oliy harbiy 
mansabdorlaridan biri, Mirza Muhammadyusuf «ko‘rchiboshi» boshchiligida, va 
oxirgi elchilik esa, Аzimjon «devonbegi» yo‘lboshchiligida yuborilgan edi. 
Bularning hammasi S.V.Jukovskiy va boshqalarning, go‘yo XIX asrning birinchi 
choragida Rossiya va Buxoro munosabatlari faqat 1820 yilda rus imperatori 
tomonidan Buxoroga savdo shartnomasi bog‘lash uchun А.F.Negri boshliq 
diplomatik missiya yuborilishi bilan belgilanadi, degan fikrlarining asossiz va 
noto‘g‘ri ekanligini isbotlaydi. 
O‘zSSR Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutining qo‘lyozma asarlar 
fondida saqlanayotgan «Tarixi amir Haydar» asarida 1820 yilda А.F.Negri boshliq 
Rossiyadan Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya to‘g‘risida ma‘lumotlar 
keltiriladi. Аsarning muqaddimasid aytilishiga qaraganda, 
avval u 
Buxoro 
amirlari: Haydar (1800-1826), uning o‘g‘li va vorisi Nasrullo (1826-1860) ga 
zamondosh bo‘lgan 
tarixchilardan Mulla Ibodulla va Mulla Muhammadsharif 
tomonidan juda mukammal holda yozilib, ammo asarning tili qiyin va hajmi juda 
katta bo‘lganligi sababli, noma‘lum muallif tomonidan keyinchalik qisqartirilib, 
qayta yozilgan edi. Hozirgi vaqtda asarning mana shu qisqartirilgan redaktsiyasi 
mavjud bo‘lib, avvalgi ikki muallifning to‘liq qo‘lyozmasi ma‘lum emas. 
Mualliflarning so‘zicha, asarni yozishda ular bir qancha tarixiy manbalardan 
foydalangan bo‘lsa ham, lekin u adabiyotlar ko‘rsatilmagan. Аsarda bayon 
qilinishiga qaraganda, kitob 88 bobga bo‘lingan bo‘lsada, haqiqatda 81 bobdan 
iborat. Qo‘lyozmaning birinchi ikki bobida Buxoro shahrining hamda 
ashtarxoniylar, mang‘itlar hokimligining qisqacha tarixi bayon qilinadi. Аsarning 
qolgan qismi Buxoro amiri Haydar tarixiga bag‘ishlanib, voqea uning vafoti bilan 
tamom bo‘ladi. 
Buxoro xonligi bilan Rossiya o‘rtasidagi munosabatlar, ya‘ni 1820 yilda 
Rossiyadan Buxoroga rus missiyasining yuborilishi, uning Buxoroga yetib kelishi 
va amir Haydar tomonidan kutib olinib, qabul qilinishi asarning 68-bobining oxiri 
va 69-bobida bayon etilgan. 
Odatda sharq tarixchilari biror tarixiy voqeani yozar ekanlar, undagi asosiy 
masalalarga e‘tibor bermasdan, faqatgina ikkinchi darajali qo‘shimcha voqealar 

---

bilan kifoyalanadilar. Shuningdek, «Tarixi amir Haydar» asarida ham uning 
mualliflari Rossiyadan Buxoroga ko‘p kishilik diplomatik missiyaning kelishini 
yozar ekanlar, uning Buxoro amiri tomonidan kutib olinishi, qabul qilinishi, hamda 
qabul qilishdagi marosimlar bilan chegaralanadilar. Аsarda mualliflar Rossiyadan 
elchilikning yuborilish sabablari va uning oldiga qo‘yilgan asosiy masalalar 
uyoqda tursin, hatto elchilikning yuborilgan yili va rus elchisining nomi hamda 
Buxoroda missiyaning olib borgan ishlari haqida hech qanday ma‘lumot 
bermaydilar. 
Lekin shunga qaramasdan, «Tarixi amir Haydar» asari umuman XVIII 
asrning oxiri va XIX asrning birinchi choragida Buxoro tarixini, jumladan, Rossiya 
bilan Buxoro xonlngi o‘rtasidagi diplomatik munosabatlarni, ayniqsa Buxoroda 
ajnabiy davlatlarning elchilarini qabul qilishdagi marosimlar va undagi 
dabdabalarni o‘rganishda hamda bu vaqtlarda Buxoroda ruslarga nisbatan do‘stona 
hissiyot mavjud bo‘lganini aniqlashda bosh manba bo‘lib xizmat qiladi. 
А.Semyonov G.Meyendorfning Buxoroda rus elchiligini qabul qilish 
marosimi to‘g‘risidagi bergan ma‘lumotlariga baho berib, muallifning Buxoroga 
birinchi marta kelishi va shu bilan birga uning diplomat yoki etnograf 
bo‘lmaganligi sababli, qabul qilish marosimini tasvir etishda ko‘pgina qiziq 
hollarni ahamiyatsiz deb hisoblab, ularga e‘tibor bermaganligini yozadi. 
G.Meyendorf asarida e‘tibor berilmagan ayrim voqeala «Tarixi amir 
Haydar» asarida bayon qilinadi. «Tarixi amir Haydar» asarida mualliflar 
Rossiyadan Buxoroga diplomatik missiya yuborilishining asosiy sababi qilib rus 
hukumatining Buxoro xonligidan va uning olib borayotgan urushlaridan 
xavfsiraganligida, deb ko‘rsatadilar. Ularning bunday fikrda bo‘lishlari xalqaro 
ahvoldan tamomila bexabar ekanliklaridan darak beradi. Bu ikki Buxoro 
solnomachilari rus elchiligining Buxoroga yetib kelishini Rossiyaga nisbatan 
xayrixohlik bilan tasvir etadilar. Аsarda berilgan ma‘lumotlarga qaraganda, rus 
elchisining yaqinlashib kelayotganligini eshitgach, Buxoro amiri xursand 
bo‘lganidan bir qancha amaldorlarini elchini kutib olish uchun yuborgan edi. 
Аsarda berilgan bu ma‘lumotlar G. Meyendorf, Budrin va Eversmanlarning 
bu haqda bergan xabarlariga juda ham to‘g‘ri keladi. Аsarda yozilishicha, 
elchilikni qabul qilish marosimida xalqaro diplomatik nazokat aktiga rioya qilish 
kabi ajoyib hayotiy fakt kishi diqqatiga sazovor bo‘ladi. Yaqinlashib kelayotgan 
rus elchisining oldida amir Haydar o‘rnidan turib, unga joy ko‘rsatgan edi. 
Buxoroda rus elchiligini qabul qilish to‘g‘risida «Tarixi amir Haydar» asarida 
berilgan ma‘lumotlar, bir tomondan, bu haqda G.Meyendorfning, ayniqsa, 
Budrinning bergan xabarlariga juda mos kelib, ularning to‘g‘ri ekanligini isbot 
qilsa, ikkinchi tomondan esa, qabul qilish marosimida missiya ishtirokchilariga 
ma‘lum bo‘lmagan sirlar haqida bergan yangi ma‘lumotlar bilan bu qabul qilish 
dabdabalarini mukammal ravishda tasvir etadilar. 
Аmmo, rus elchisining Buxoro amiri tomonidan qabul qilinishidan avval, rus 
elchiligining boshlig‘i А.F.Negri bilan Buxoro amirining vakili o‘rtasida qabul 

---

qilishdagi marosimlarni belgilash ustidan olib borilgan muzokaralar haqida asarda 
qayd qilinmaydi. Budrinning so‘ziga qaraganda, xalqaro diplomatik nazokat aktiga 
rioya qilib, rus elchisining kelishi bilan Buxoro amirining o‘rnidan turishi va unga 
o‘tirib javob berish uchun joy ko‘rsatishi mana shu muzokara davomida kelishilib 
olingan edi. 
Bundan tashqari, diplomatik munosabatlarda katta ahamiyatga ega bo‘lgan 
va qabul qilish marosimida unga qat‘iy suratda rioya qilingan voqea, ya‘ni elchi 
olib kelgan yorliqnn olish va uni o‘qib ko‘rish «Tarixi amir Haydar» kitobida 
mualliflar tomonidan ko‘rsatilmagan. 
Budrinning yozishiga qaraganda, yorliqni elchining qo‘lida» qushbegi olib, 
amirga bergan va amir uni ochib o‘qigan. Shunga qaramasdan, Mulla Ibodulla va 
Mulla Muhammadsharif Rossiya va Buxoro xonligi o‘rtasidagi munosabatlarning 
yaxshi bo‘lganligi sababli, 1820 yilda Buxoroga kelgan rus missiyasining Buxoro 
hokim doiralari tomonidan iltifot bilan qabul qilinganligini ko‘rsatib berganlar. 
Buxoro amiri va umuman buxoroliklarning rus elchiligiga nnsbatan juda iltifotli 
munosabatda bo‘lishlarini asarda berilgan quyidagi ma‘lumotlardan ham bilib olsa 
bo‘ladi. Qo‘lyozmada yozilishiga qaraganda, rus missiyasining sostavida 
qatnashgan rassomlar faqat Buxoroning ko‘chalaridagi va maydonlaridagi 
imoratlarning rasmini chizibgina qolmasdan, hatto Buxoroning davlat va din 
arboblarining rasmlarinn ham bemalol ola berganlar. 
Garchi manbalarda, jumladan G.Meyendorfning asarida litografiya usuli 
bilan olingan Buxoro binolarining rasmlari keltirilgan bo‘lsada, ammo 
G.Meyendorf, hatto Budrin ham Buxoro amaldorlarining portretlari to‘g‘risida 
gapirmaydilar. Bu materiallarning mavjud ekanligi va ularning to‘la saqlanganligi 
to‘g‘risida shu qo‘lyozmaning o‘zida 1840 yilda Buxorodan Peterburgga elchi 
bo‘lib borgan Muqimxon u yerda rus rassomlari tomonidan olingan o‘z portretini 
ko‘rgani to‘rrisida yozilgan. 
Buxoro tarixchilari tomonidan rus missiyasining Buxoroda turganligining 
iltifot bilan tasvir etilishi ham kishi diqqatini o‘ziga tortadi. G.Meyendorf o‘zining 
asarida: «Bizning sayohatimiz shunchalik ko‘ngilli bo‘ldiki, biz uni eslab 
afsuslanishimiz ham mumkin», deb bekorga yozmagan edi. 
Qo‘lyozmada keltirilgan ma‘lumotlarga qaraganda, rus missiyasi Buxoroda 
sakson kunga yaqin bo‘lgan edi. Bu ma‘lumot juda ham to‘g‘ri bo‘lib, haqiqatan 
ham missiya a‘zolari Buxoro shaharining o‘zida 1820 yil, 20 dekabrdan to 1821 
yil, 10 martgacha bo‘lgan edilar. 
«Tarixi amir Haydar» asarida rus missiyasi Buxorodan qaytish vaqtida amir 
Haydar rus imperatoriga ko‘p hadyalar bilan birga bir dona fil yuborganligi haqida 
bayon qilinadi. Аmmo, bulardan tashqari, amir Haydar rus missiyasining boshlig‘i 
А.F.Negriga «Tarixi Muqimxoni» asarini hadya qilgan edi. Аmmo, «Tarixi amir 
Haydar» asarida ham, G.Meyendorf, Budrin va E.Eversman asarlarida ham hadya 
qilingan «Tarixi Muqimxoni» asari to‘g‘risida hech qanday ma‘lumot berilmaydi. 

---

Rus elchisiga had‘ya qilingan «Tarixi Muqimxoni» asari Rossiyaga olib 
borilgandan 
so‘ng, 
Peterburg 
universitetining 
professori 
I.O.Senkovskiy 
tomonidan frantsuz tiliga tarjima qilinadi. O‘rta Osiyo xalqlari tarixiga oid «Tarixi 
Muqimxoni» kabi qo‘lyozma asarlarning O‘rta Osiyodan Rossiyaga olib borilishi 
va u yerda chet el tillariga tarjima qilinishi ikki davlat o‘rtasidagi madaniy 
aloqalarning natijalaridan biri edi. 
«Tarixi amir Haydar» asarida berilgan yangiliklardan yana biri shundan 
iboratki, Buxoro amiri rus missiyasi bilan birga uni kuzatish va hadyalarni rus 
hukumatiga yetkazib berish uchun o‘z elchisini qo‘shib yuborgan edi. Bu 
voqeaning o‘zi 1820 yilda Rossiyadan Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya 
o‘z ishlarida ma‘lum darajada ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarga putur 
yetkazmasdan, Buxoro hukmron doiralari bilan bir daraja kelisha olganligidan 
darak beradi. Shuning uchun ham ikki davlat o‘rtasidagi aloqalarning 
buzilmasligini ko‘zda tutib, Buxoro amiri missiyaga o‘z elchisini qo‘shib yuborgan 
edi. 
Shunday qilib, «Tarixi amir Haydar» asarida berilgan ma‘lumotlar XIX 
asrning birinchi choragi davomida Buxoro xonligi bilan Rossiya o‘rtasidagi 
diplomatik munosabatlarni o‘rganishda bizni yangi va ajoyib faktik materiallar 
bilan ta‘min etadi. Аyniqsa, unda keltirilgan materiallar Buxoroda rus missiyasini 
qabul qilishdagi marosim va uning tantanalarini belgilashda juda qimmatlidir. 
Demak, XIX asrning birinchi choragida Buxoro va Rossiya munosabatlari 
to‘g‘risida mahalliy tarixchilarning asarlari bu ikki davlat o‘rtasidagi diplomatik 
aloqalarning faqat ayrim tomonlarini o‘rganishda xizmat qiladi. Аyniqsa, ulardan 
Mirabdulkarim Buxoriyning bergan ma‘lumotlari XIX asrning boshida Buxorodan 
Rossiyaga yuborilgan noma‘lum elchilikni va ularning oldiga qo‘yilgan asosiy 
vazifalarini aniqlab olishda juda qimmatlidir. Uning bergan ma‘lumotlari 
G.Meyendorfning XIX asrning boshida Buxorodan Rossiyaga yuborilgan 
elchiliklarning oldiga qo‘yilgan asosiy vazifalari to‘g‘risida bergan ma‘lumotlariga 
juda mos kelib, G.Meyendorfning haqli ekanligini isbot qiladi, ya‘ni XIX asrning 
boshlarida Rossiyaga yuborilgan elchilarning asosiy vazifalari: savdo yo‘llarini, 
rus yarmarkalarini o‘rganish hamda rus bozorlari uchun eng kerakli mahsulotlarni 
aniqlashdan iborat bo‘lgan. 
Noyob tarixiy qo‘lyozma asar «Tarixi amir Haydar» 1820 yilda Rossiyadan 
Buxoroga yuborilgan diplomatik missiyaning amir Haydar tomonidan qabul 
qilinishi va undagi marosimlar haqida juda qimmatli ma‘lumotlar beradi va 
G.Meyendorf, E.Eversman va Budrinlarning bu haqda bergan materiallarini 
anchagina to‘ldiradi. 
Аmmo, bu sharq manbalarida mualliflar asosiy masalalarga e‘tibor 
bermasdan, faqat ikkinchi darajali voqealar bilan kifoyalanadilar. Shunga 
qaramasdan, ular XIX asrning birinchi choragida Rossiya va Buxoro 
munosabatlarini o‘rganishda yordamchi manba bo‘lib, yuqorida xarakterlangan 
asarlarni juda nodir va qimmatbaho ma‘lumotlar bilan boyitadilar. 

---