Микрозарраларнинг

Энг қизиғи шундан иборатки, элементар заряд миқдори­
дан кичик бўлган заряд табиатда ҳозиргача топилмаган.
 
Ушбу заряд миқдори Ж.Стоне томонидан 1891 йил 
электрон
деб аталди. Электролиз ва газларда электрўтказувчанлик ҳодиса-
ларини ҳар хил фанлар ўзаро боғлиқ бўлмаган ҳолда ўргандилар 
ва оҳирида бир хил натижага келдилар. “Фан тарихида бундай 
ҳолат – деб ёзган эди Планкнинг шогирди, Физика бўйича Но-
бель мукофоти совриндори М.Лауэ – унинг ҳақиқатлигини кўр-
сатувчи исботидир”. 
4. Биринчи элементар зарра
1897 йили Қироллик институтининг кечки мажлисида 
Ж.Томсон ўзининг тадқиқотлари ҳақида ҳисобот берди. Олим-
ларнинг қирқ йиллик самарали мехнатлари натижасида физика-
да 
биринчи элементар заррача 
–
 электрон кашф қилинди.
У 
атомдан анча майда бўлиш билан бирга барча атомлар таркибига 
кирувчи, фақат материягина эмас, балки электр ҳам атомистик 
структурага эгалигини кўрсатувчи заррадир. Буларнинг барча-
си табиатда 
энг кичик заряд ташувчи материя
мавжудлигини 
кўрсатади. Лекин, баъзи олимлар ҳали ҳам электроннинг реал 
мавжудлигига ишонмас эди. Машҳур физик Рентген ҳам 1920 
йилгача электронга ишончсизлик билан қараган эди. Электрон-
нинг реаллигига ишонган физиклар эса дарров уни чуқурроқ 
ўрганишга киришдилар. Уларнинг самарали меҳнати туфайли 
электрон массаси ва заряди аниқланди. Р.Милликеннинг 1909–
1940 йиллардаги ишлари туфайли ҳозирда ушбу катталиклар-
нинг аниқ қийматларини биламиз:
m = 9,109389 ·1 0
-28
г., e = 1,602177 · 10
-19
Кл.
Электроннинг 
ўлчамлари
эса афсуски 
ҳозиргача аниқ 
эмас[8]
. Ушбу саволнинг ўзи қанчалик аниқ қўйилганлиги ҳо-
зирча номаълум. Балки, электрон ўлчами тажриба шароитига 
боғлиқдир?

---

30
Электроннинг очилиши физикларга кўтаринкилик олиб ке-
лиш билан, уларни янги саволларга ҳам кўмиб ташлади: Элект-
рон атомга қандай боғланган? Улар атомда нечта? Улар тинч 
ҳолдами ёки ҳаракатдами? Ҳаракатда бўлса, ушбу ҳаракатлар 
атом нурланиши билан қандай боғланган? Саволларнинг шакл 
ва характерлари ўзгариб борса ҳам, улар барчаси қуйидаги маса-
лага келиб тақалади: Электронларнинг атомдаги ўлчами ва жой-
лашуви қандай? Ҳамда уларнинг нурланиш жараёнига таъсири 
қандай?
Дастлаб, физиклар асосий саволга жавоб топишга ҳаракат 
қилишди: нима учун атом фақат маълум бир аниқ белгиланган 
тўлқин узунликли нурланиш чиқаради? Ушбу тўлқин узунлик-
ли чизиқлар сони нега жуда кўп? Масалан, темир атомида, фақат 
кўринадиган соҳада, 3000 та?