Микрозарраларнинг

нима учун Аристотель бўлин­
мас зарра ҳақидаги таълимотни хато ҳисоблайди, зарранинг 
чексиз бўлиниши ундан ҳам хатороқ­ку?” “...Сурмани қанча 
ишқалаб майдаласанг ҳам энг кичик бўлинмас зарра даража­
сига етказиб бўлмайди, чунки бўлиниш жараёни энг кичик 
зарра даражасига етгунча тугайди ва шу даражада қолавера­
ди... 
Сув буғланиб, унинг заррачалари шу даражада тар қалиб ке-
тадики, уни биз сеза олмаймиз ва уни кўз илғамайди...” Беруний 
ўз кузатишлари ва ўзи ўтказган тажрибалари асосида қуйида-
ги фикрга келади: сув билан сув атомлари орасида принципиал 
фарқ йўқ, лекин атомларнинг ўлчамлари жуда кичик бўлганлиги 
сабабли уни сезиш қийин. Барча бўлинмас заррачалар Ер мар-
кази томон интилади, оғирлик атомларга хосдир. Беруний шу-
нингдек, бўлинмас зарралар ўртасида бир-бирларига тутиниш ва 
бир-бирларидан ажралиш мавжудлигини эътироф этади.
2. Атом ўлчамлари
XVII асрга келиб 
физика фан сифатида
пайдо бўлди. Фан 
энди соф фикрлашга эмас, балки тажриба ва математикага таяна 
бошлади. Атроф-муҳитни ўрганишда энди фақат кузатиш эмас, 
балки мақсадли тажрибалар қўйиш, натижаларини эса ёзиб 
олишга ўргандилар. 1804 йили кимёвий бирикмалар бўйича маъ-
лум бўлганларини таҳлил қилиб Ж.Далътон бир хил атомлардан 
ташкил топган 
модда молекуласи
, яъни 
кимёвий элемент
ҳақи-
да гапиради. Кейинчалик маълум бўлдики, кимёвий элементлар 
сони унчалик кўп эмас экан. Атомнинг кўз илғамас заррача эка-
нини биринчи бўлиб баҳолашга уринган Вена университети-
нинг физика ўқитувчиси Й. Лошмидтдир. 
У 1865 йилда “барча 
атомлар ўлчамлари деярли бир хил бўлиб, ушбу катталик 10
­8