276
Hayot.
Vatan!
Hali murg‘ak yoshimdan hayot tashvishlarini his
qildim.
Har bir inson vatan tuyg‘usi bilangina baxtli yashaydi.
«So‘z-gaplar» mavzusini o‘rganishda o‘quvchilar
dialoglar tuzish,
so‘z-gaplarni qatnashtirib gaplar tuzishga oid amaliy o‘yin-topshi-
riqlarni bajarishlari maqsadga muvofiqdir. Bunday bellashuvlarda
o‘qituvchi qaysi mavzuda dialogik matn tuzish lozimligini aytadi.
O‘quvchilar tomonidan tuziladigan matnlar «savol-javob», «savol-
savol», «xabar-xabar» qolipida bo‘lishi mumkin. O‘qituvchi
tuziladigan matnning dialogik tarzda bo‘lishi lozimligini ham qayd
qiladi. Masalan, «
К
utubxonada» mavzusida savol-javob qolipidagi
quyidagicha matn tuzilishi mumkin.
Namuna:
– Assalomu alaykum, Nazira opa.
– Vaalaykum assalom,
Tohirjon, keling.
– Menga «Imlo lug‘ati» kerak edi. Qanday topsam bo‘ladi?
– Bu kitob bizning fondimizda bor. Hozir topib beraman. Mana,
marhamat «Imlo lug‘ati» kitobini oling.
– Rahmat, sog‘ bo‘ling.
– Xayr, yana kelib turing.
Birinchi bellashayotgan guruh, asosan kutubxona mudirasi
(mudiri) vazifasini bajarsa, 2-guruh kitobxon o‘quvchi sifatida ishtirok
etadi.
Qo‘shma gap sintaksisini o‘qitish metodikasi
. 9-sinfda ona
tilini o‘rganishga 68 soat vaqt ajratilgan bo‘lib, shundan 5
soati kirish
va takrorlash, 4 soati qo‘shma gaplar tasnifi, 9 soati bog‘langan
qo‘shma gaplar, 22 soati ergashgan qo‘shma gaplar, 6 soati
bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar, 9 soati ko‘chirma gapli qo‘shma gaplar,
11 soati nutq uslublari va ijodiy ishlarga, 2 soati esa takrorlash
mashg‘ulotlarini o‘tkazishga ajratilgan. O‘qituvchi
sharoitga qarab
katta mavzularga ajratilgan soatlarni kamaytirishi yoki ko‘paytirishi
mumkin.
277
К
irish va takrorlash soatlari dunyo tillari orasida o‘zbek tilining
o‘rni, tillar oilalari, turkiy tillarning asosiy guruhlari, o‘zbek tilining
bu oiladagi o‘rni, sodda gap yuzasidan 8-sinfda egallangan bilimlarni
takrorlash hamda qo‘shma gap sintaksisini o‘rganishga bag‘ishlanadi.
Qo‘shma gap sintaksisini o‘rganish «Qo‘shma gaplar»
mavzusini
o‘rganish bilan boshlanadi. O‘quvchilar berilgan gap juftlarini sodda
gaplar va qo‘shma gaplar kabi guruhlarga ajratish, qo‘shma gapning
asosiy belgisini aniqlash orqali (gap tarkibida ikki va undan ortiq
shakllangan kesimning mavjudligi) 5-sinfda o‘rganilgan bilimlarni
xotirada tiklaydilar.
Shundan so‘ng qo‘shma gapning bog‘lovchi
vositalar asosida
tasnifi beriladi. Ular berilgan matnni tahlil qilish, undagi gaplarni
sodda gaplar va qo‘shma gaplarga ajratish orqali qo‘shma gaplarni
ikki sodda gapli qo‘shma gaplar va ikkitadan ortiq sodda gapdan
tuzilgan qo‘shma gaplarga ajratadilar. Matnni tahlil qilish natijasida
«Agar qo‘shma gap ikki sodda gapdan iborat bo‘lsa, oddiy qo‘shma
gap, uch va undan ortiq sodda gaplardan iborat bo‘lsa,
murakkab
qo‘shma gap sanaladi», degan xulosaga keladilar.
Darsning keyingi bosqichlarida o‘sha berilgan matn yana qayta
o‘qilib, undagi gaplarni teng bog‘lovchili qo‘shma gaplar va
ergashtiruvchi bog‘lovchili qo‘shma gaplarga ajratish topshiriladi. Bu
bilan o‘quvchilar 7-sinfda teng bog‘lovchilar va ergashtiruvchi
bog‘lovchilar xususida olgan bilimlarini xotiralarida tiklaydilar va
bog‘lovchilardan qaysilari qanday ma’no ifodalab kelayotganligini
aniqlaydilar.
«Qo‘shma gaplar» mavzusini o‘rganishda o‘quvchilarga qo‘shma
gap tarkibiy qismlari orasidagi ma’noviy
munosabatning
ifodalanishiga ko‘ra: birin-ketinlik, sabab, o‘rin yoki payt, vaziyat,
izohlash yoki qiyoslash; qo‘shma gap qismlari orasidagi funksional
munosabatlariga ko‘ra: tenglik(biriktiruv, zidlov, ayiruv), tobelik(ega-
kesim, aniqlovchi-aniqlanmish, to‘ldiruvchi-to‘ldirilmish, hol-
hollanmish); qo‘shma gaplarning ifoda maqsadiga ko‘ra: darak,
so‘roq,
buyruq gaplar, qo‘shma gap turlarining ma’nodoshligi kabi
mavzular ham tavsiya etiladi.
278
Mazkur mavzu qo‘shma gaplarni ularning tarkibiy qismlarini
bog‘lovchi vositalariga ko‘ra necha turga ajratish mumkinligi haqida
umumlashma hosil qildirish bilan yakunlanadi. O‘quvchilar mustaqil
ijodiy mushohada yuritish natijasida qo‘shma gaplarni ularning
bog‘lanish vositalariga ko‘ra quyidagi besh turga ajratadilar:
1. Teng bog‘lovchi bilan bog‘langan qo‘shma gaplar.
2. Tobe bog‘lovchilar bilan bog‘langan qo‘shma gaplar.
3. Yuklamalar bilan bog‘langan qo‘shma gaplar.
4. Nisbiy so‘zlar bilan bog‘langan qo‘shma gaplar.
5. Ohang bilan bog‘langan qo‘shma gaplar. Berilgan yangicha
tasnif
Do'stlaringiz bilan baham: 
