217
mustaqil davom ettirish, so‘roqlar o‘rniga berilgan so‘zlardan mosini
qo‘yib, gaplarni ko‘chirish, istagan bir matndagi gaplarni o‘qib, har
bir so‘zni birin-ketinlikda so‘roqlar bilan almashtirish, bu gaplarning
ohangi va imlosi ustida ishlash mazkur mavzuni o‘rganishni
ancha
osonlashtiradi va samaradorlikni oshiradi.
So‘roq olmoshlarini o‘rganishda -
mi
so‘roq yuklamasining so‘roq
olmoshli gaplarda ta’kid, so‘rash ma’nolarida ishlatilishi hamda ularda
tinish belgilari xususida ham to‘xtalish maqsadga muvofiqdir.
Olmoshning yana bir ma’no guruhi belgilash olmoshlaridir.
O‘quvchilar berilgan matndan
shunday, shunaqa, muncha, shuncha
so‘zlari ifodalagan ma’noni, qanday so‘zlarga ishora qilib
kelayotganligini aniqlash, bunday olmoshlar ro‘yxatini tuzish, ular
ishtirokida matn yaratish orqali bu haqda puxta bilimga ega bo‘ladilar.
Tilimizda jamlash olmoshlari uncha ko‘p emas, o‘quvchilar
hamma, bari, jami, butun, yalpi
so‘zlarining ma’no va vazifasi ustida
ishlash, bu so‘zlar yordamida gaplar tuzish singari
amaliy ishlar orqali
mazkur mavzuni o‘zlashtiradilar.
O‘quvchilar lug‘at boyligiga belgilash, bo‘lishsizlik va gumon
olmoshlarini olib kirish, bu so‘zlarning nutqiy faoliyatda
qo‘llanilishini ta’minlash uchun so‘roq olmoshlarini
har, hech
va
alla
so‘zlari bilan biriktirib qo‘shma so‘zlar hosil qilish,
hech kim, hech
narsa, har bir, har narsa, alla kim, alla nima, alla qanday, alla
mahal, alla qachon, allavaqt, nimanidir, kimningdir, qayerdadir,
qachondandir, qachondir
kabi so‘zlarning ma’nolari va qo‘llanilishi
ustida ishlash,
«har+ot», «hech+ot», «alla+ot»
singari hosilalar
lug‘atini tuzish kabi amaliy ishlardan unumli foydalanishga to‘g‘ri
keladi.
Olmoshlarning ma’no guruhlariga to‘xtalar ekanmiz, bu so‘z
turkumining uslubiy imkoniyatlarini ham unutmaslik lozim.
Chunonchi, odatda, kishilik olmoshlari:
men, sen, u
yakka shaxslarni
ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Shuning uchun bu olmoshlar -
lar
qo‘shimchasi bilan qo‘llanilmaydi. Ammo so‘zlovchi nutqi qaratilgan
shaxsga hurmatsizlik
bilan muomala qilganda, undan o‘zini yuqori
tutganda ba’zan
sen
olmoshiga -
lar
qo‘shimchasi qo‘shiladi. (masalan,
218
Senlar kimlar? Senlarga maktab tashvishi begonami?
kabi).
O‘quvchilar kishilik olmoshlari bilan tanishtirilar ekan, uning bu
xususiyatlariga ham to‘xtalishga to‘g‘ri keladi. So‘roq
olmoshlari
o‘rganilayotganda uning turli xil ko‘rinishlari
(kim, nima, qanaqa,
qanday, qaysi, qancha, qachon, necha, qayer
kabi) o‘zaro sinonim
sifatida ishlatilishiga oid amaliy mashqlardan foydalanish o‘rinlidir.
Ayniqsa, berilgan gaplarda yoki matnda ajratilgan olmoshlarni uning
ma’nodoshi bilan almashtirish (masalan,
Sinfdoshim Mo‘tabar sizning
kimingiz bo‘ladi?—Sinfdoshim Mo‘tabar sizning nimangiz bo‘ladi?
kabi) samarali ish usullaridan biridir.
Sinonimlari mavjud olmoshlarni alohida ro‘yxat qilish (masalan,
hammasi jami–barcha–bari; allakim–kimdir, allanima–nimadir,
allaqanday–qandaydir
kabi), ular ishtirokida
gap yoki matnlar
yaratish o‘quvchilar nutqini rivojlantirishda o‘ta muhimdir.
Mazkur so‘z turkumini o‘rganishda juft va takroriy olmoshlar
ustida ishlashga ham to‘g‘ri keladi. Berilgan juft yoki takroriy
olmoshlarni (masalan,
shu– shu, o‘sha–o‘sha, u–bu, uni–buni, unga–
bunga, uncha–muncha, kim–kim, nima–nima, necha–necha
va h.k.)
qatnashtirib gaplar hosil qilish, ularning ma’nosini sharhlash bu
mavzuni o‘rganishda muhim ahamiyatga ega.
Ma’lumki, ta’lim tarbiya bilan uzviy aloqadorlikda olib boriladi.
«Olmosh» so‘z turkumini o‘rganishda ham bu birlikka qat’iy amal
qilinadi. O‘quvchilar kishilik olmoshlaridan biri
siz
olmoshi bilan
tanishtirilar ekan, bu olmoshning milliy an’analarimiz bilan bog‘liq
holda qo‘llanilish doirasiga katta e’tibor beriladi.
Chunki uzoq
madaniy o‘tmishga ega bo‘lgan o‘zbek xalqi yakka tinglovchiga ham
«siz»
deb murojaat qiladi. Hatto katta yoshdagi kishilar ham
o‘zlaridan kichiklarga
«siz»
deb murojaat etishgan.
«Sen ham, siz ham bir og‘izdan chiqadi» xalq maqolining
mazmuni ustida ishlash, dono xalqimizning bu go‘zal odatini
o‘quvchilarda tarkib toptirish shu mavzuni o‘rganish bilan bog‘liq
holda amalga oshiriladi.
«Olmosh» so‘z turkumini o‘rganishda ta’limiy o‘yinlarning
ahamiyati benihoya katta. Masalan, o‘quvchilarning nutqiy va fikriy
219
taraqqiyotini ko‘zlab, olmoshning ma’no guruhlari o‘rganilgandan
keyin uni mustahkamlash maqsadida «Ijodkor» o‘yin-topshirig‘idan
foydalansa bo‘ladi. O‘yinni tashkil etish uchun sinf o‘quvchilari
ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruh
vakili ot bilan ifodalangan
gaplarga misollar keltiradi. Ikkinchi guruh esa shu gaplardagi
egani olmosh bilan almashtirib, uni davom ettiradilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
