161
ход, учитывающий анализ характеристик географи-
ческой среды, региональные особенности (климат,
биогеохимическую
ситуацию, степень аридизации,
нарушение процессов ландшафтообразования, эо-
ловый перенос солей, характер опустынивания).
Учитывая гетерогенность, огромную территорию
республики, анализировали нозологическую ситуа-
цию (структуру болезней, «экологические болез-
ни», территориальную приуроченность»). И, нако-
нец,
социально-экономические
показатели
(рождаемость, смертность,
образ жизни, питание,
качество жизни, уровень медобслуживания).
Для установления причинно-следственных свя-
зей между здоровьем и параметрами окружающей
среды и для их количественной оценки были ис-
пользованы математические подходы. Математиче-
ские модели позволили проводить обобщение све-
дений и их результатов.
Важнейшими источниками информации были
брошюры, подготовленные Статистическим управ-
лением Минздрава и Министерством Макроэконо-
мики и статистики Республик Узбекистан и Кара-
калпакстан. Использовались архивные данные ме-
дицинской
статистики, основанные на материалах
обращаемости. Показатели рассчитывали, как пра-
вило, на 10 тыс. населения. Качество атмосферного
воздуха изучено на базе данных Главметеоцентра
Республики Каракалпакстан. Использована также
специальная научная литература по медицинской
географии, по экологии, физической географии, ме-
дицине, по общей и социальной гигиене.
Методологической основой работы явились ма-
териалы, отражающие экологическую политику су-
веренного государства Узбекистан по устойчивому
развитию, а
также
выступления
Президента
И.А.Каримова, при этом основополагающими бы-
ли:
Концепция устойчивого
развития Республики
Узбекистан.
Повестка дня на XXI век для Республики Узбе-
кистан (Ташкент, 2000);
Доклад о человеческом развитии (Узбекистан.
Ташкент, 1997).
Для оценки медико-географической ситуации
нами были использованы фондовые материалы, а
также отчеты научно-исследовательских учрежде-
ний, ведущих мониторинг в дельте Амударьи
(Институт биоэкологии Каракалпакского отделения
АН РУ).
Полученные материалы исследований обработа-
ны методом вариационной статистики с расчетом
достоверности различий сравниваемых величин.
Медико-статистический анализ проведен с помо-
щью пакета прикладных программ с использовани-
ем корреляционного и регрессивного метода. Дос-
товерность отклонений каждой величины от сред-
невзвешенной рассчитана с вероятностью 0,95
(p<0,05).
В результате комплексного подхода к оценке
состояния здоровья населения Республики Каракал-
пакстан показал, что здоровье населения продолжа-
ет ухудшаться, несмотря на проводимые профилак-
тические и реабилитационные мероприятия. Причи-
на этого кроется в отсутствии
четких представле-
ний о региональных особенностях заболеваемости,
её динамики, специфики формирования на фоне из-
меняющихся условий окружающей среды обитания
и жизнедеятельности.
Составлена серия карт по районированию
«ведущих» патологий в Республике Каракалпак-
стан, которая представляет большой интерес для
органов здравоохранения, хакимиятов, для учебных
процессов в вузах, а также при разработке меро-
приятий региональной и социальной политики го-
сударства.
Районирование территории Республики Кара-
калпакстан позволит планировать дифференциро-
ванное вложение ресурсов при финансировании ме-
дицинских учреждений. Для тех районов, где отме-
чены тенденции в увеличении определенных болез-
ней, наметить профилактические мероприятия
именно в отношении этих заболеваний.
Аналитические данные, полученные нами, дают
оценку природных явлений и влияния условий сре-
ды обитания на здоровье населения.
Эти сведения
должны быть широко тиражированы и желательно
ввести курсы (факультативы или спецкурсы) по ме-
дицинскому и географическому профилю в вузах.
На основании полученных данных нами были
подготовлены материалы для учебных курсов по
устойчивому развитию, а также методические раз-
работки, где указано, что:
В результате нарушения гидрологического и
гидрогеологического режима в дельте Амударьи
происходили и происходят значительные измене-
ния природной обстановки: в частности усилилось
опустынивание, участились
аномальные явления
природы, обострилась дискомфортность климата,
имеет место загрязнение всех природных сред. Все
это формирует основу для распространения патоло-
гий у населения Республики Каракалпакстан.
Анализ взаимодействия организма человека с
окружающей средой показал необходимость улуч-
шения, прежде всего, состояния природной среды
обитания как на локальном, так и на глобальном
уровне, то есть через разработку проблем географи-
ческих основ улучшения экологической и санитар-
но-гигиенической ситуации.
Использование программных продуктов позво-
лило дать математическое
обобщение для решения
задач выделения приоритетов и формирования до-
казательной базы причинно-следственных связей
между факторами риска и отдельными заболева-
ниями.
162
Жергиликли сөйлесимлер – халық аўызеки
сөйлеў тилиниң тийкарғы базасы болып табылады.
Халық аўызеки сөйлеў тили өз гезегинде әдебий
тилдиң қәлиплесип, жетилисип барыўына хызмет
етеди. Әдебий тилдиң байып, толысыўына халық
аўызеки сөйлеў тилиниң әсирлер сынағынан өтип,
текшеме-текше жоқарғы басқышларға көтерилген
көркем дөретиўшилик тили тәсир еткенлиги сөзсиз.
Д.Насыров қарақалпақ жазба әдебий тилиниң
қәлиплесиўине қарақалпақтың улыўмахалықлық
сөйлеў тили тийкарғы тирек болғанлығын анық
белгилеп өткен.
Қарақалпақтың улыўмахалықлық сөйлеў тили
ҳәм оны қурап турған жергиликли сөйлесимлер
және олардың бир-бирине тәсири ҳәзирге шекем
үйренилмеген мәселелердиң бири. Жергиликли
сөйлесимлер әдебий тил айланысында болмаған
сөзлерди де өз қорында сақлап киятыр. Сонлықтан
да олардың өзиншеликлерин ҳәм улыўмалық
тәреплерин үйрениў зәрүрлиги пайда болмақта.
Биз
бул
орында
Аралбойы
ҳәм
Бухара
қарақалпақларының сөйлеў тилин салыстыра оты-
рып,
тийкарынан
Шымбай
ҳәм
Тамды
сөйлесимлериндеги
лексикалық
сәйкесликлерге
итибар бердик. Усы сәйкесликлерди қысқа болса да
сөзлик сыпатында усыныў менен бирге, олардың
қолланылыў өзгешеликлерин де көрсетип өтиўди
мақул таптық.
ақша – айырықша, өзгеше. Тамды сөйлесиминен
тысқары, Шымбай әтирапында ҳәм қарақалпақтың
улыўмахалықлық сөйлеў тилиндеги «Ай қәддиң,
ақша басың аман болсын!» деген тилекте де «ақша»
сөзи усы мәнисте ислетиледи.
байрық – меншикли, атаўлы, ийелеўли. Бухара
қарақалпақлары мысалынан көрсетилген бул сөз
Шымбай сөйлесиминде де ушырасады. Халық ти-
линде «Әкеңниң байрық малындай» деген теңеў
бар.
бесикашы – баланы бесикке саларда ҳәм бесик-
той өткериўде басшылық ететуғын кәйўаны ана.
Ҳәзирги ўақытта сийрек қолланылатуғын бул тер-
мин еки сөйлесимде де «Бесикашыны көрмедик,
алапасын алмадық» деген гәпте той кемшилигин
билдириў ушын айтылады.
жержаңғақ – қабығы бос болған дәнели жемис.
Баспасөзде «жержаңғақ» орнына «писте» атамасы
қолланылмақта. Писте – сырты қатты ҳәм
сарғылтым, мөженеси жасыл түсли таў өсимлиги.
Өзбек тилинде айғабағардың кепкени «писте» деп
аталады.
Қарақалпақ
базарларында
ҳәм
салыстырылған сөйлесимлерде ол «жержаңғақ»
атамасы менен белгили.
зәп – зор, әжайып. Бул сөз көше тилиндеги
«қыямет», «дәҳшет» деген жаргон ҳәм варваризм-
лер орнында қолланылады. Тамды сөйлесиминде
«зәп» лексемасы менен қатар, оның синоними
болған «жикин» сөзи де пайдаланылады.
истият – қәбилет, зейин, кәрият. «Истият» иба-
расы Тамды сөйлесиминде «еп» мағанасында да
жумсалса, Шымбай халқының тилинде зийрек,
туўма қәбилетли адамға қаратыла қолланылады.
келе – жәм, жәмәәт. «Келеси болмағанның,
кеңеси болмас» деген нақылда қолланылатуғын бул
сөз тағы да басқа бирнеше мәниске ийе. Тамды,
Шымбай сөйлесимлеринде усы сөзлердиң барлық
мәнилери сақланған.
қарқара – маңлайқас. Қарақалпақ ҳаяллары бу-
рын сән ушын маңлайқастың қарқара түрин үрдис
еткен.
Кишкентай
балаларға
ырым
ушын
тағылатуғын пәрди де усылай атайды. Бул екеўи де
«баслақ» аталған маңлайқасқа уқсап кетеди.
ортакеш – тамада. «Ортакеш ортаны бермес»
деген нақылда пайдаланылатуғын бул сөз Шымбай
сөйлесиминде де қолланылған болып, ҳәзирги
ў а қытта
а р ха изм ге
а йл а н ға н.
Шым ба й
сөйлесиминде «ортакеш» термини «дәлдалшы»
мағанасында да жумсалған.
палўантабақ – тойда биринши тартылатуғын тақ
табақ. Тамды аймағында
той ийелери менен
олардың жақын-жуўықларына тартылатуғын ҳәм
қәде алынатуғын бул арнаўлы табақ биреў болса,
Шымбай тойларында ол ҳәрбир сыйлы қонаққа
усынылған. Дәстүр бойынша бул табақтан тек аўыз
тийилип, писирилген астың баҳасы айтылады ҳәм
қәдеси бериледи.
салайы
–
төркиншил,
аўылшыл.
Тамды
с ө й л е с и м и н д е
т е к
у с ы
м а ғ а н а с ы н д а
қолланылатуғын «салайы» сөзи шымбайлы кексе
кисилер
тилинде
«жершил»,
«жерлесшил»,
«дәстүршил» деген унамлы мәнисти де билдиреди.
тоғашы
–
той
басқар ыўшы.
Б ухара
қарақалпақлары тилинде, соның ишинде Тамды
сөйлесиминде улыўма той басқарыўшыны, тойхана
ушын жуўапкер адамды билдиретуғын «тоғашы»
термини Шымбай әтирапында атшабыс, көкмар
сыяқлы
халық
ойынларына
кәтқудашылық
етиўшини аңлатады.
Салыстырылған еки сөйлесимде де қарақалпақ
тилиниң тарийхый лексикасына тийисли сөзлер
мол болып, ол өзлик қатламды үйрениўде ҳәм
әдебий тил қорын байытыўда да үлкен әҳмийетке
ийе.
Do'stlaringiz bilan baham: