Reja: Mexanik ishlov berishda bazalar va bazalash haqida tushuncha. Detal yuzalarining turlari

 
Кuch bilan tutashuvni yaratish uchun quyidagi kuchlar qо’llaniladi: 
 
1. Alohida mahkamlovchi detallarning materialini yoki butunlay 
mexanizmlarning еlastik kuchlari.
 
2. Ishqalanish kuchlari.
 
3. Detallarning og’irlik kuchlari.
 
4. Magnit va еlektromagnit kuchlari.
 
5. Siqilgan havo, suyuqlik kuchlari va boshqalar.
 
6. Sanab chiqilgan kuchlar aralashmasi.
 

---

Masalan, mashinaning qator detallari yuzalari oralig’idagi tutashuvni 
ta’minlash uchun mahkamlovchi boltlarning еlastik kuchlari ishlatiladi. 
Mahkamlovchi boltlarni tortish natijasida ularning materialida boltning dastlabki 
uzunligini tiklashga intiluvchi ichki еlastik kuchlar paydo bо’ladi. Bunga 
biriktiriluvchi detallar materiallarining еlastik kuchlari tо’sqinlik qiladi. Shunday 
qilib, boltlar va biriktiriluvchi yuzalar oralig’idagi tutashuvni ta’minlash bilan.
 
Mexanik ishlov berish texnologiyasida detallarning shaxsiy og’irlik kuchi 
dastgohlarda og’ir detallarga ishlov berishda, qachonki kesish kuchlari yoki ular 
tomonidan yaratiluvchi momentlari detallar og’irlik kuchlaridan yoki u yaratuvchi 
momentlaridan sezilarli bir qancha kichik bо’ladi. 
 
Sanab chiqilgan kuchlardan boshqalari asosan turli kо’rinishdagi jihozlarda 
va ishchi joylarda ishlov berish jarayonida bazalash aniqligini yaratish uchun 
qо’llaniladi. 
 
Biriktiriluvchi detallarning yuzalarini bir-biriga tekkizilganda haqiqiy 
yuzalari bо’yicha tutashtiriladi. Yuzalarning xususan ba’zi-bir nominal qismini 
yoki hisoblanuvchi о’lchamlarini tashkil еtadi. Bu tutashtiriluvchi yuzalarning 
makro va mikro xatoliklari bilan tushuntiriladi. Buning natijasida, tutashtiriluvchi 
yuzalar oralig’idagi zarur bо’lgan tutashuvni ta’minlash uchun qo‘yiluvchi kuch, 
biriktiriluvchi detallarni talab еtilgan nisbiy holatiga qо’shimcha xatolik kirituvchi 
tutashuv deformatsiyasini chaqiradi.
 
A.P.Sakolovskiy, D.N.Reshetovlar va boshqa tekshirishlaridan isbotlangan, 
ya’ni tutashgan yuzalarni kuch bilan birinchi bor yuklatilganda tutashuvli 
(kontaktli) deformasiyalanish, keyingi qayta yuklatishlarga qaraganda katta bо’ladi 
va sezilarli darajada bosim ulushiga va yuzalar makro va mikro xatoliklariga 
bog’liq bо’ladi.
 
Chо’yanli tutashtirilgan detallarga kuch qо’yilsa ularning tutashuvdagi 
yuzalari deformatsiyasi 3-20 mkmni tashkil еtadi. Ba’zi-bir hollarda masalan, 
koordinatli - yо’nuvchi dastgohlarda dopusk miqdoriga yaqin bо’lar еkan.
 
Bayon еtilganlardan xulosa shuki, detallarning tо’g’ri geometrik shakli va 
yuzalar g’adir-budirliklarini ta’minlash uchun tutashuv deformasiya uchun optimal 
dopusklarni hisoblash va о’rnatish zarur.
 
Detallarni bazalash aniqligini ta’minlovchi kuch qо’yilganda, tutashuvli 
deformatsiyalanish 
bilan 
bir 
qatorda 
detallarning 
о’zlarini 
shaxsan 
deformatsiyalanishlari ham vujudga keladi. Bu xodisa detallarni mashinada ishlash 
vaqtida ham, mashinalarni yig’ishda ham va detallarga va hamda ularning 
zagotovkalariga ishlov berish jarayonida ham alohida о’ringa еga.