Корхоналарда бошкарув фаолияти

РА*БАР-Ш АХС РУХ.ИЯТИНИНГ АСОСЧИСИ
1-§ . РАХБАР М ЕХН А Т Ж А М О А Л А Р И Н И Н Г
Т А Ш К И Л О Т Ч И С И ВА ТАРБИЯЧИСИ
Корхоналарда ташкилотчи ва т арб и яч и булиш хар 
кимнинг хам кулидан келавермайди. Чунки бу ишлар ута 
м ура кка б ва маьсулиятли иш булиб, кишининг алохида 
хулк-атворга эга булишини, сунгра уни доимий равишда 
так омилл а штириш ва ривожлантиришни т а л а б килади.
Иш ла б чик аришд а ташкилотчининг асосий иши одам- 
л а р билан и шл ашд а н иборатдир. Т ашки лот чи ж а мо а
олдига куйилган максадни, режани, топширикни, бу- 
юртмани сон ва сифат курс атки ч ла р буйича б а ж а р и ш и
учун ишловчиларнинг билимидан, к а сб ид ан ма кс а дг а 
мув офик фойдаланиши ва уларни бир окимг а йуналтира 
олиш кобилиятига эга булиши керак.
Маь л умки , уюштиришни яхши б ил ма га н р а х б а р хо- 
димдан фойдаланиш ма кс а дг а мувофик булмай, ишлаб 
ч икариш учун зарарлидир. И ш л а б ч ик ар иш жа мо ас ин и нг
; 
р ахб ари а м ал да узининг ташки лот чи л ик кобилиятини 
курс ата олгандагина ташкилотчилик ролини му ва ф ф а ки - 
I 
ятли б ажа ри ш и мумкин. Бунинг учун р а х б а р ходим 
уз ишини олдиндан тузилган шахсий р е ж а г а асосан олиб 
бориши зарур.
Шахсий режасиз и шл аг ан р ах б ар х о дим ла р жа моас и
олдига куйилган вазифани м у в а ф ф а к и я т л и б а ж а р а олмас 
лиги амалиётда 
куриниб турибди. М а с а л а н , м;ахсяй 
р еж а с и з ишлаган р ах б ар э р т а л аб ишга ке лг ан д а корхона, 
цех, учасгкадаги ишчиларнинг ишини к а н д а й д а р а ж а д а
уюштирилганлигини текшириб чикиш у ё к д а турсин, 
уз ишини нимадан б ошлашни, к а нд ай у ю и я и р и ш н и хам 
билмайди. Агар ишни б о ш л а г а н ( а к д и р д а хам. у бирннчи 
нав ба тда , майда, ечилиши з а р у р б ул м а г а н и ш л а р билан 
шугулланади. З а р у р ва тезда хал килиниши лозим булган

---

муа ммо ла р четда колади. Бундай усулда и ш л а ш ха бул, 
ха булч ил ик ка, ма съулиятсизликка олиб келади, н а т и ж а д а
берилган то п ши ри к вактид а б ажа рил ма йд и .
Т а ж р и б а л и
р ах б ар
ходимлар 
уз 
ишини 
доимий 
рав ишд а шахеий р е ж а г а асосан олиб б орадилар. Чунки 
улар ша хеий режан и и шл аб чикаришни юкори д а р а ж а д а
уюштириш ма нбаи деб ка р ай ди л ар.
«Емон корхона ёки з а в о д йук, лекин ёмон р а х б а р л а р
бор». Бу ибора шуни билдирадики, ёмон ишлаб тур ган кор- 
хонага ж а м о а н и яхши б ошк а ра д иг ан , ташкилотчилик ко- 
билияти юкори, мехнатсевар, талабчан, билимдон р а х б ар
куйилса, у корхона тезда яхши корхоналар са фиг а к ушила- 
ди. Аг ар яхши и шл а б турган к орхоналарга т ас од и фа н т а ш ­
килотчилик кобилияти паст ра х б ар келиб колса, аксинча,
у корхона аста-секин ёмон ишлайдиган корхонага а й л а н а ­
ди. Бу нд а н шундай хулоса чикариш керакки, и шлаб 
ч и к а р и ш д а рахб арнинг ташкилотчилик кобилияти режа-
ларни ва б о ш к а м а с а л ал ар н и уз вактида ечишда катта 
а х а м и я т г а эгадир.
Т а ж р и б а л и р ах ба р ходимлар афсуски кам, баъзи 
х о л л а р д а топилмайди. Шу сабабли ишлаб ч ик ар и шг а янги 
р а х б а р ход имла р т а к ли ф килинади. Улар учун р а х ба р л ик
ишини мук а мма л урганиш жуд а кийин кучади. Бундай 
р а х б а р л а р ёш булишига к а р ам а сд а н яхши мутахассис, 
т ашк и ло г чи булиши ва уз ишини мукаммал билиши керак. 
Янги р а х б а р икки то монл ама текширувдан 
у т к а з и л а д и .
Бир томондан, р а х б а р сифат ида унинг ишини, тартиби- 
ни, интизомини, ишч ил ар билан ишл аш услубини, муома- 
ласини юкори р а х б а р ходимла р текшириб, н аз о р а т килиб 
боради. З а р у р б ул г ан д а унга ишдаги камчиликларини 
т уз ат и ш учун к у р с ат м а л а р беради.
Иккинчи 
томондан,
уз 
кули 
остида 
ишл ай ди г ан
и шч и л а р ва иш буйича к а булига келувчилар, х амко рл ик да 
и ш л а й д и г а н
корхоналарнинг 
ходимлари 
м а са л а л а р ни
Хал к и л и ш в ак т и да унинг рах ба р ли к кобилиятини текши- 
р а д и л а р ва унга уз л а ри ча б ах о берадилар. Бунда англа- 
ши л мов чи л ик холлари хам руй бериши мумкин. М а с а л а н ,
янги р а х б а р н и н г к а бу л и г а келган хар бир ходим узининг 
муаммосини и жобий ечиш учун бутун вужудини, билимини 
ва т а ж р и б а с и н и намоён килади. Агар янги р а х б а р унинг 
т а л а б и н и ечишга к а р ш и ли к курсатса ёки и жобий хал 
к и л ма с а унинг т а ж р и б а с и йуклиги тугрисида камситиб 
к у й и ш л а р и мумкин. Бунда й хол л ард а рахбар ходим узини 
йу к о т ма с д а н, берилган с а вол л арг а ж а в о б беришга тайёр

---

туриши ва ас аб ий л ашм а с д ан иш тутиши лозим. Шунг а 
у х ш а ш х о лл ар рахбарларнинг иш ж а р а ё н и д а , корхона, цех 
у ч а с т к а л а р д а тез-тез учраб туради. Шунинг учун янги 
р а х б а р л а р н и доимий р ав ишд а ург ати ш ва укитиш, иш 
т а ж р и б а с ин и ошириш керак. Бу и ш л а р билан б и р л а ш м а
бош директорининг ходимлар буйича муовини ва унга 
буйсунувчи ходимлар булими шуг ул л анади.
Яхши ташкилотчининг мухим с и ф а т л а р и д а н бири унинг 
ишч ил ар га , уларнинг т а ж ри б ас и, кобилияти, шахсий хис- 
л ат л ар ин и хисобга олган холда мехнатни т а к с и м л а ш и -
дир. Зеро, хеч качон ишчига топ ши рик ни унинг имконияти- 
дан юкори д а р а ж а л и килиб бериш ке рак эмас, акс холда,
берилган т опширик б а ж а р и л м а й колиши мумкин. И ш ч и ­
л а р г а бериладиган т опширик к а н ч а л и к му р ак к а б б ул м а-
син, лекин б а жа рил ад иг аи булиши шарт. Шунд аг и н а б а ж а ­
рувчи у ишни б аж а р иш учун бор кучи ни ва в ужудини 
с а ф а р б а р этади. Ишчиларга в а з и ф а л а р н и тугри т а к -
симлаш, у ла р г а ишонч б ил д и риш уларнинг кунглини 
кута рад и ва кучига куч кушади.
Т а л а б ч ан ли к , берилган т оп ши р ик ни н г б а ж а р и л и ш и н и
уз в ак т и д а назорат килиш х ам ташкилотчининг мухим 
си фа т л ар и жумла сига киради.
Р а х б а р а в в а л о узига нис ба тан т а л а б ч а н були ши ва 
б о ш к а л а р г а намуна курсатиши лозлм.
Агар рахбарнинг узи б ерилга н т оп ши рик ла рн и уз в а ­
ктида б а ж а р м а с а , унда уз кул остидаги и ш чи л ар д ан узи 
берган топширикларни б а ж а р иш н и т а л а б килиши ж у д а ки- 
йин булади. Шундай р а х б а р л а р ' х а м борки, ул ар б о ш к а
ходимларнинг вазифаларини б а ж а р и ш г а узларини к у ш а -
в ерадилар, н ат и жа д а узларининг в а з и фа с ин и б а ж а р и ш л а -
рига 
в а к т л ар и етмай 
колади.
Шунинг учун 
х а м м а
в аз и ф а ла рн и тенг баробар, чуку р уй л а б н о р м а т и в л а р г а 
асосан т а к с и мл а ш зарур.
К,уйидагилар рахбарнинг т а ш ки ло тч и ли к сифат ини 
намоён килади: мехнатни тугри т а к с и м л а ш , кун тартибини 
ма к с а дг а
мувофик б елг ила ш 
ва 
унга 
риоя 
килиш,
шунингдек, нонунгга вактини и ш ч ил а р г а ку л ай ки л иб
белгилаш, д ам олиш вактини а н и к л а ш , уз билимини ва иш 
ма ла кас ини ошириш ва хоказо.
Б о ш к а р и шн и н г янги ус улларини жори й этиш, яъ ни
ка йта куриш корхона и шч и л ар и ни н г х ол ати г а т а ъ с и р
курсатади, уларни иш сифатини о ши р и ш г а ундайди. Б а ъ з и
Холларда б о шк а р у в тизимининг у з г а р и ши г а ай р и м и ш ч и ­
л а р ф ао л ка р ши ли к курс атма са хам, суст салбий к а р а м а -

---

ка р ши ли кл ар н и в у ж у д г а келтиради. Бундай х о л да р ахб ар 
ходим бор билимини, иш тажрибасини ишга солиб, к а р ама -
ка ршиликни б а р т а р а ф килиши зарур. Д е м а к , ишлаб 
чик ари шн и б о ш к а р и ш заминида ишчиларни б о ш к а р и ш 
ётганлиги номоён булиб турибди. Кор хо на да
и шлаб 
ч ик а р и ш ва х у ж а л и к фаолияти н а т и ж а л а р и учун р а х ­
барнинг таъсири ж у д а каттадир. Шунинг б ил ан бирга узи 
б о шк а р а д и г а н м е хна т жа моас и аъ зо ла рини т а р б и я л а ш
ра х б ар н и нг д и к к а т ма рк а з и д а булиши керак. Хар бир 
р а х б а р доимий р а в и ш д а хужалик, ташкилотчилик, тарбия- 
вий ишларни бирга к у ш и б олиб бориши зарур. Шундаг ина 
у олдига куйган р е ж а н и уз вактида сифатли б а ж а р и ш и
мумкин.
Р а х б а р ж а м о а а ъ з ола рин и т а р б и я л а ш д а , биринчи 
н а в ба тд а , тартиб интизомни йулга куйиши зару р. Ж а м о а
а ъ з ол а р и н и т а р б и я л а ш ишлари барча турдаги р а х б а р л ар
ф а о л ия т и да мухим уринни эгаллайди. Ишлов чини камси- 
тиш, унинг хукукини чеклаш, конун- ко ид ад ан четга 
ч икиш, яъни уни купол равишда бузиш ж а м о а а ъз ола ри
ва р а х б а р учун хам ч ид аб булмайдиган хол хисобланади. 
Бу н да й
холлар . ю з
берг анда 
р ах б ар
зуд л ик билан 
а й б дорл арн и топиб уларни хузурига ч акириши ва нохуш 
холни б а р т а р а ф ки л иш учун керакли ч ора-тадбирларни 
куриши зарур. Ж а м о а д а г и хар бир конунбузарни, у ким 
б ул и ши д а н к а т ъи
н а з а р
(ишчи, уста, мухандис ва 
Хоказо), т а р б и я л а ш ж а р а ё н и да рахбарнинг шахсан узи 
ш у г у л ла нм а с да н, б ал ки ж а м о а ф а ол л а ри б илан бирга- 
л ик да т а р б и я л а ш и ке рак булади. Чунки б аъ з и бир 
р а х б а р л а р : «ха ё тда ги хамма нарсанинг сирларини била- 
ман, т а ж р и б а м улкан, менга етадиган киши й ук » , — деб 
с у х б а т л а ш а ё т г а н ходимига купол гапириб, камситиб, 
кунглини р а н ж и т и б куйиши мумкин. Агар шу ж а р а ё н д а
ж а м о а а ъ з о л а р ин и нг ф а ол л а р и ка т на шс а , р ах б ар узида 
м а ъ с у л и я т сезиб, узини маданиятли ку рс атишга, сух- 
б ат д оши билан мулойим гапиришга х а р а к а т килади. 
Ж а м о а н и н г ф а о л л а р и рах б ар г а ж а м о а д а т а р б и я ишлари- 
ни я х ш и л а ш д а ё р д ам курсатишга х а р а к а т килади, тартиб 
б у з ар эса узини б о ш к а ч а хис килади. Чунки рахбарнинг 
хо на с и д а н ч и к к а н д а н сунг, цехда, участк ад а шу ишчилар 
б ил а н и ш л а ш г а тугри келади.
Бу усул б ил ан ж а м о а аъзоларини т а р б и я л а ш якка 
у сул д а т а р б и я л а ш д а н кура р а х б а р л ар учун анча са мара -
до рли , т арт и б б у з а р л а р г а нисбатан т а ъ си рч а н хи с о б ла ­
нади.

---

Ха р кандай корхона ишининг м у в а ф ф а к и я т и и шл аб
ч ик ар и ш жа моал ари н ин г маънавий х о л ати г а узвий бог- 
ликдир.
И ш ла б ч икаришда ошкораликни (демократи ян и ) ри- 
в о жл ан т ир ишда мехнат ж а м о а л а р и мухим уринни эгал- 
лайди.
Мех нат ж а м о а л а р и ишлаб ч ик ари ш б ул и н ма л а рин и нг
асосий негизи хисобланади. Р а х б а р н и н г т а р б ия в ий ишла- 
рига мехнат ж а м о а л а р и ёрдам беради. Чунки мехнат 
ж а м о а л а р и д а бир-бирини урток л ар ча
х у р м а т килиш, 
с рд а м кулини чузиш, огир пайтда бир-бирини к у д л а т ,
т а р б и я л а ш ишлари ал о хида а х а м и я т г а эга. Бу и шл ар 
ж а м о а аъзоларини бир-бирига я к ин л а ш т и р а д и , ж а м о а г а
мансублик хиссининг пайдо булишига к у м а к л а ш а д и .
Р а х б а р мехнат ж а м о а л а р и д а т а р б и я в и й ишларни 
мув аффа ки я т ли а м а л га ошириши учун к а с а б а уюшмаси, 
уртоклик суди ва б ошка ж а м о а т т а ш к и л о т л а р и бирга- 
лик да ишлаши зарур. Акс холда, р а х б а р як ка б ошч ил и к 
б о ш к а ру в усулини куллаб, ж а м о а д а ан ч а - мун ч а низо- 
л арни вужудга келтириши мумкин.
Ж а м о а аъзола рини т а р б и я л а ш д а р а х б а р уз огзидан 
ч ик ка н сузни тугри б а ж а р а билиши мухим а х а м и ят г а 
эгадир. Баъзи бир р а х б а р л а р и шч ил а р г а мукофот бера- 
ман, ойлик маошингни ошираман деб в а ъ д а бериб, 
муддати келганда, удда сида н чика олмай, у я л иб колади.
Бунда й рахбарларнинг субутсизлиги о ки ба т и да ж а м о а д а -
ги тарбиявий и шл ар сусайиб, р ахб арн и нг обруси п асайиб 
кетади. Уз ваъдасини вактид а б а ж а р а д и г а н р а х б а р л а р
ж а м о а аъ зо ла ри ичида доим хурмат, э ъ т и бо рг а сазовор 
буладилар.
Р а х б а р ходимлар шуни унутмас ликла ри з ару рк и, хар 
ка нд ай кишидан ишпи нотугри т а л а б килиб, уни хафа 
килиш жуда осон, а ммо х а фа б у лг а н киши уни куп 
в ак т га ча эслаб юради, бу эса ишни яхши олиб б оришг а 
ан ча хал ак ит беради. 
Р ах б ар н ин г т а л а б и ад о л атл и ,
мунтазам равишда б а ж а р и л и ш и мумкин б улс а, мехнат 
ж а м о а л а р и унинг фикрини к у л л а б - к у в в а т л а с а , т а л а бч а н-
л и к хар доим ишда яхши н а т и ж а л а р н и к у л г а киритишга 
имкон 
беради. 
Тартиб 
бузувчиларни 
р а х б а р
ж а м о а
таъ си ри асосида т а р б и я л а ш и керак. Агар бу у сул д а хам 
т а р б и я л а ш ижобий н а т и жа берма са, унда р а х б а р ул арг а 
нисбатан турли хил маъмурий ч ор а л а рн и куриши керак. 
Буйсунувчи хаки ка т ан айбдор булишиг а р а х б а р н и н г и т о н ­
чи комил булмаса, уни ж а з о л а ш д а н к а йт и ш и керак. Хеч

---

качон р а х б а р узига к а р ашл и ходимларини рухий а с аб ий -
л а ш г а н х ол а т д а ж а з о л а ш и ма кс а дг а мувофик б улм ай ди .
Р а х б а р ж а з о бериш буйругига имзо чекишдан олдин унинг 
туррилигини синчиклаб текшириб чикиши зар ур. Р а х б а р
шуни эсда тутиши Керакки, маъм.урий ж а з о б ер и ш бу 
асосий 
м а к с а д булмай, 
балки 
ж а мо а
а ъ з о л а р ин и н г
интизомини у ш л а ш куролидир.
Р а х б а р н и н г ходимларга нисбатан хар доим м а ъ му р и й
ж а з о к у л л а ш и унинг к а др л ар билан и шлаши ета рли 
б улм а г ан л иг ин и, уларнинг уз урнида эмаслигини ва 
и шч ил а р 
орасида тарбиявий 
ишларнинг яхши 
олиб 
бор ил ма ган ли г и ни билдиради.