Корхоналарда бошкарув фаолияти

---

КОРХОНАЛАРДА
БОШКАРУВ ФАОЛИЯТИ
АСОСЛАРИ
У з б е ки с т о н Р е спубл икаси О л и й ва у р т а м а х с у с
таъ лим
в а зи р л и ги тавсия этган
ТО Ш КЕН Т
«У ЗБЕК И С Т О Н »
1995

---

6 5. 9 ( 2) 30 1 
Т 71
Т а к р и з ч и : и ктисод ф а н л ар и доктори, Узбекистон Ф а н л а р
а к а д е м и я с и н и н г акаде миг и 
С. Р цлом ов
Т о ш н и ё з о в
М.
ва бошк.
Т 71 
К о р х о н а л а р д а б ошк а ру в фаолияти а с о с л а р и /
М. Тошн и ёз ов , И. Шарифбоев, О. О б и д о в / . — Т.: 
Узбекистон, 1995.— 136 б.
М а з к у р
д а р с л н к д а
бо ш кар у вн и н г асосий 
к о и д а л а р и
ва 
у с у л л а р и , р а х б а р л а р н и н г и ш лаш услуби, улар н инг мехнатини 
р е ж а л а ш т и р и ш
ва т а ш к и л килиш, б о ш к ар и ш тех но лог ия си, 
м а к с а д г а м у в о ф и к к а р о р л а р к аб ул килиш ва у л ар н и н г б а ж а ­
ри л и ш и н и н а з о р а т килиш , ах б о р о тл а р билан и ш л аш , з а м о н а ви й
б о ш к а р у в
у с у л л а р и
хисобланга н 
маркетинг 
ва 
мен еж мен т 
т у г р и с и д а г и
т у ш у н ч а л а р ,
б ош карувн и
авт о м ат и к
р а в и ш д а
а м а л г а ош и р и ш каб и м а с а л а л а р ёритилган.
Д а р с л и к
олий 
у к у в
юртлари 
ва 
техникум т а л а б а л а р и ,
ш у н и н гд ек к о рхон а р а х б а р л а р и ва м ута хасс ис лари учун м у л ­
ж а л л а н г а н . У б а р ч а б о ш к а р у в иш ларига к и з и к у в ч и л а р учун 
х ам ф о й д а д а н холи эмас.
Библиотека 
тгпи 
им.нитями
1.1.2 Автордош. 
ISBN 5-640-01771-6
6 5 . 9 ( 2 ) 3 0 1 — 2
№ 4 0 9 — 95
Ал и ш ер Н а в о и й но м и д аг и
Узб екистон Р е с п у б л и к а с и н и н г
Д а в л а т к у ту б х о н а си
0 6 0 5 0 1 0 4 0 4 — 101
Т ------------------------------- 95
М351 ( 0 4 ) — 95 
© « У З Б Е К И С Т О Н » на ш ри ёти, 1995 й.

---

Б о ш к а р и ш ф а о л и я т и асослари 
илмини 
м у к а м м а л
э г а л л а г а н
р а х б а р уз ж а м о а с и н и н г отаси- 
дир.
К И Р И Ш
Хозирги бозор муносабати ша р о и т и д а республика 
р ахбариятининг асосий д и к к а т э ътибори иктисодий тан- 
кисликни енгиб утиш ва халкни з а р у р , юкори сифатли 
истеъмол моллари билан т а ъ м и н л а ш г а ка ра т ил г ан д ир .
Юкорид а курсатилган ишларни а м а л г а о ши ри шд а респуб- 
л ик а д а м а вж у д и шл аб ч ик ари ш б и р л а ш м а л а р и н и н г х ук у к
д оираларини кенгайтириш, у л ар г а м у с т а к и л л и к бериш, 
республика минтака сида ку п л аб к у ш м а кор хонал арни 
я р а тиш, кооператив ва пудрат х у ж а л и к л а р н и т а р а к к и й
эттириш, акционерлик б и р л а ш м а л а р и ва а с со ц и а ци я л а р -
ни, концернларни тузиш м а с а л а л а р и мухим урин тутади. 
Шунингдек, мазкур иш м а рказ и й б о ш к а р у в и дора ла ри -
нинг, корхоналарнинг айрим т аркибий б у л и н м ал а р и ишга 
оид мухим м а сал ал а р ни хам т арти б г а солишни уз ичига 
олади. Бундан кузда тутилган м а к с а д к о рхон ал арн и н г 
х у ж а л и к дастагини т а к ом и лл ашт ир иш , шунинг негизида 
бозорни зарур, юкори сифатли х а л к и стеъмоли моллари 
б илан бойитиш, жа хо н бозорига ч ик иш г а кенг йул очиш ва 
уз махсулотларининг х орижий д а в л а т л а р д а р а к о б а т г а
б ар д о ш берадиган килиб т а й ё р л а ш ва уни в а л ю т а г а сотиш 
ва бу билан республика иктисодини юкс ал т ири шд и р. Бу 
м а сал ан и
ижобий 
хал 
ки л иш 
р а х б а р
х о д им ла рд а н 
уларнинг шахсий кобилия тла ри б и л а н б ирг а б о ш к а р у в
фао л ияти асослари илмини му к а м м а л э г а л л а ш л а р и н и ва 
юкори д а р а ж а л и
м а л а к а г а
эга 
б у ли ш л а р и н и
т а л а б
килади. Р ахб арн ин г уз кул остидаги х о д и м л а р г а булга н
и л и к муносабати ходимларнинг уз и ш л а р и ни юкори 
с ифатли килиб 
б а ж а р и ш л а р и н и ва к ут арин ки рухда 
и шл ашл а р ин и т аъминл айди. Р а х б а р л а р н и н г х од им ла р 
б илан ишл аш ж а р а ё н и д а х од им ла рни н г хол ат л ар и ни ва 
шахсий хусусиятларини инобатга олиши, у ла р н и нг к а лб и -
га йул топа билиши унинг билим д а р а ж а с и г а , му о ма ла
ма да ни яти г а богликдир. Бу каби х у с у с ия т л а р г а эга б у лг ан
р а х б а р л а р узлари б о ш к а р и б тург ан ж а м о а л а р и олдига
з

---

куй и лг а н м у р а к к а б м а с а л ал ар ни тугри хал ки л ишга ва 
р е ж а л а р н и юкори с а ма р ал и килиб б а ж а р и ш г а кодир 
б ул а ди ла р .
Б у н д а й ж а м о а л а р д а рухий иклим мук ар р ар б а р к а р о р
топган б ула ди . Б о ш к а ч а килиб айтганда, бундай ж а м о а -
л а р ха р к а н д а й кийинчиликни енгиб утишга 
кодир 
б у ла д и л а р . М а з к у р ж а м о а л а р республика иктисодини 
к у т а р и ш д а м а р к а з и й устун булиб хизмат килади. Шу нд ай 
х у су с ия тл ар г а эга булган р ах б арл ар н и н г сонини ошириш 
урта махсус у кув юртл ари да мутахассисларни т а й ё р л а ш
д а р а ж а с и г а ва и ш л а б тург ан рахб ар л арн и н г ма ла ка с ин и 
узлукс из т а р з д а оширишга богликдир.
Р е с п у б л и к а д а р а х б а р ходимларнинг ма ла кас ин и о ши ­
риш б ор а с и д а кузг а куринарли ишлар а мал г а оширилмок- 
да. Б у л а р ж у м л а с и г а узимизда м а в жу д булг ан олий- 
г охл ар к о ш и д а г и куллиётларда, махсус ма л а к а ошириш 
о л ий го х ла р и да х ам да х а м ж и х а т ва хорижий д а в л а т л а р д а
р а х б а р л а р ва ха р хил турдаги мутахассисликка эга булган 
х о д и м л а рн и нг м а л а к а л а р и н и ошириш киради. Ш у боисдан 
рес пу бл ик а д аг и олий ва урта махсус укув юртларининг
олдига бир к а т о р в а з и ф а л а р куйилган. Б у л а р д а н бири 
б о ш к а р у в ф а о л и я т и асослари фани буйича узбек тилида 
д а р с л и к я р а т иш ди р . Б у борада биринчи бор Тошкент 
а в и а ц и я и ш л а б ч и к а р и ш бир л ашмас и негизида я р а ти л га н 
ушб у д а р с л и к юкорида курсатилган муаммоларни хал 
э тишга , я ъ ни хозирги замон т ал а би г а ж а в о б бе ра д и г ан
юкори 
м а л а к а л и
мутахассисларни т а й ёр ла шг а 
к а р а -
тилган.
М а з к у р
д а р с л и к
IV бобдан 
и борат 
булиб, 
уз н а в б а т и д а , бу б о бл ар з а р у р курга змали ж а д в а л л а р ва 
р а с м л а р б и л а н тулдирилг ан.
I б о б д а б о ш к а р у в фанининг мазмуни, унинг тузили- 
ши ва б о ш к а ма хсус ф а н л а р билан богликлиги, б о ш к а р у в
а п п а р а т л а р и н и н г тузилиши ва уларнинг турлари, в а з и ф а -
ла р и , б о ш к а р и л а д и г а н ва бошка р увчи тузумч ал ар, ко рхо­
на, б и р л а ш м а л а р н и н г т а ш к и л и й тузилиши, цех таркиби ва 
ундаги м а в ж у д бюрола рнинг в аз и фал ари , и ш л а б Чика­
риш у ч а с т к а л а р и н и б о шк а ри ш н и нг замона вий усуллари 
баён кил ин г ан .
II б о б д а р а х б а р л а р н и н г жа моа т д а г и ташкилотчилик,
т а р б и я в и й и ш л а р и д а г и роли, р ах б арл и к турлари, р а х б ар
ме хна тин и нг х а р а к т е р и ва мазмуни, маркетинг ва ме- 
н е жм е н т ни н г б о ш к а р у в в а з и фа л ар и, рахбарнинг б о шк а р у в
услуби ва ун ин г ж а м о а т д а г и обруси, б ошк а ру в мехнати 
технолог ияси, я ъ ни б о ш к а р у в ка рорла ри, к а р о р л а р кабул

---

килиш ва ижросига р ах б арл и к ки л иш, р а х б а р л ар н и н г ёш 
ишчиларни ж а м о а т г а куниктиришда мура бб ийл ик в а з и ф а ­
лари, шахснинг рухияти, унинг ф е ъ л - атв ори ни ур га н иш,
шунингдек ж а м о а ва уни ша к л л а н т ир и ш, унинг р и ­
в ожл ан ишин и н г асосий б ос ки ч ла ри,
и ш л а б ч и к а р и ш
ж а мо а с ин и нг тузилиши, расмий ва норасмий т у з и л м а л а р
ва б о ш к а л а р ёритилган.
III боб рахбарнинг мехнатини илмий т ашки л к и л иш ва 
унинг асосий йуналишлари, р а х б а р н и нг шахеий мехнатини 
р е ж ал а ш т и р и ш, унинг иш жойини т а ш к и л этиш, б о ш к а р у в
фа о л ия т ид а ахборотлар билан и ш л а ш р а х б ар н ин г уз ус- 
тида ишл аши , бошкарув м а да н и ят и
ва б о ш к а л а р н и
уз ичига олган.
IV бобда мехнат ж а м о а л а р и н и б о шк а р и ш, ме хна тни 
ташкил килишнинг бригада у с ул л а р и , яъни х у ж а л и к
юритиш жа р а ё н и д а рахбарнинг т а ш аб бу ск о рл иг и , унинг 
ходимлар 
билан 
ишлаш 
услуби, 
и шл аб
ч и к а р и ш д а
р а х б ар ла р н ин г мехнат к о н ун ла ри
тугрисидаги з а р у р
билимлари ва б о шк а ла р берилган.
Б о ш к а р у в фаолияти а с ос л а ри фа н и муайян иктисодий 
илмий ф а н л а р — х ал к х у ж а ли ги ни р е ж а л а ш т и р и ш , с т а т и ­
стика, бухгалтерлик хисоби, молия, кредит, мехнатни илмий 
асосда ташкил килиш, м а ш и н а с о з л и к к о р х о н а л а р и д а
иктисод, и шл а б чикаришни р е ж а л а ш т и р и ш ва у ю шт и р и ш,
р е ж а л ашт ир и шн ин г иктисодий м а т е м а т и к усул л ари каби 
к уп л аб ф а н л а р билан ч а м б а р ч а с бог лик. Ушбу ф а н н и н г
в азифас и иктисодий илмл арн ин г м а в ж у д ю т у к л а р и д а н
и шл а б чикаришни б о ш ка р иш д а м а к с а д г а му в офи к ф о й да -
л аниш, унинг натижасида и ш л а б ч и к а р и ш с а м а р а д о р л и г и ­
ни ошириш, юкори сифатли м а хс у л от и ш л а б ч и к а ри ш н и
т а ъ м и н л а ш ва х а л к фаровонлигини оширишдир. М а з к у р
фаннинг урганиш объектини корхона, б и р л а ш м а л а р ва 
уларнинг таркибий б ирл и кл ари шунингдек, м у а с с а с а ,
ассоц иа ци я (уюшма), кон ц ерн ла р , турли т а ш к и л о т л а р
ташкил килади.

---

I б о б
БОШКАРУВ — БУ ИЛМ ВА САНЪАТДИР
1 -§ . Б О Ш К А Р У В
ф а н и н и н г
м а з м у н и
. 
т у з и л и ш и
В А УНИНГ БОЦ1ЦА М А Х С У С Ф А Н Л А Р Б И Л А Н Б О ГЛИ Ц ЛИГИ
Б о ш к а р и ш тушунчасининг пайдо булиши жа миятнинг 
асосий т а р а к ки ё ти ж а р аё н л а р и д а н бири булиб, у одамлар- 
ни ёки ж а м о а м е хна т фаолиятини бир ж о й г а ж а м л а ш
б ил ан богликдир.
Х у ж а л и к ф а о л и я т и д а мехнатни бундай усулда ж а м л а ш
ва уни кичик к и см ла р г а булиш ишлаб ч ик ари ш вазифа- 
л ар и ни ихтис осл ашт ир и ш жараёни б илан парал л ел р а ­
в иш да бир п ай тда ю з а г а келади.
И ш л а б ч и к а р и ш йириклашган ва в а з и ф а л а р ихти- 
со с ла шт и р ил г ан, и ш л а б чикариш 
муносабатлари му- 
р а к к а б л а ш г а н сари махсус б ошкарув аппаратини бунёд 
ки л иш з ар у ра ти туг ила ди. Бу а п п а р ат и шл аб чикариш 
тизимининг кичик б угинларини бир бутун килиб боглаши 
ва ташки ли й к и см ла р фаолиятини мувофиклаштириши 
з а р у р эди. Шунингдек, энг мухим, му ра кка б ва куп 
к и р р а л и и шл аб ч и к а р и ш дастагини жиддий мослаштири- 
ши ва ре ж а л и с о з л а ш и лозим эди.
Ж а м о а й ир и к л а ш г а н сари б ошка рувнинг в азифалари 
м у р а к к а б л а ш а д и ва махсус ташкилотчилик, маъмурият, 
иктисодиёт ва б о ш к а ихтисослар пайдо булади.
И ш л а б ч и к ар иш н и б ошка риш а н ик мура кка б тизим 
булиб, у икки т у з у м ч а д а н — объект ва субъе кт дан иборат. 
О б ъе к т — бу б о ш к а р и л а д и г а н тузумча, субъект эса бош­
к а р у в ч и т узумчадир.
Б о ш к а р у в ж а р а ё н и н и н г ишлаб ч ик ар ишг а тааллукли 
томони шундан ибо ра тки , у гуёки узлуксиз, м а к с а д сари 
й уна лт ири л г ан ,
ижтимоий-иктисодий, ташкилий-техник 
ж а р а ё н х и соб ла н ад и. Бинобарин бу ж а р а ё н хар хил 
у сл уб ва в о с и т а л а р о рк а ли иктисодий-техник н ат и жа л ар г а 
э р и ш и ш учун а м а л г а оширилади.
Т а ш к и л и й м у н о с а б а т л а рн и и шлаб ч ик ар иш жа р а ё н ид а
б о ш к а р у в в а з и ф а л а р и а н и к курсатилиши керак.