O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

Konstruktlarning paydo bo„lishi va ularning tiplari 
 
Konstruktlar shakllanishining umumiy usuli shundan iborat-ki, unga 
ko‗ra ularning tashkil topishi uchun uch element zarurdir. Bu elementlardan 
ikkitasi o‗xshash, uchinchisi esa ulardan farqli bo‗lishi kerak. Ikki 
elementning o‗xshashlik belgisi – o‗xshashlik qutbini, ularning uchinchi 
elementga qarama-qarshi belgisi esa kontrast qutbni shakllantiradi. Bu yerda 
elementlar – olamdagi mavjud narsalar va ob‘ektlar. Ob‘ektlar turli xil 
xususiyatlarga ega bo‗lib, ularni tushunish sub‘ekt tomonidan tanlangan 
konstruktga bog‗liqdir.
Konstruktlar uch turga bo‗linadi:

1) cheklangan; 2) konstellyator;
3) propozitsional.
Cheklangan konstrukt – elementlarni faqat konstruktning o‗z ichidagina 
tushuntirishga imkon beradi. Misol uchun, agar bu – kitob bo‗lsa, demak bu 
faqat kitobdir.
Konstellyator konstruktlar – uning elementlari bilan bog‗liq qanchadir 
miqdordagi alternativalarni qayd etadi. Bu turdagi konstruktlar stereotip 
tafakkurni ta‘minlaydi: ‖agar bu kitob bo‗lsa, u holda u bir qancha sahifalar 
va matnlardan iborat bo‗lib, ustida muqovasi bo‗ladi‖.
Propozitsional konstruktor alohida xususiyatlarni boshqa elementlarga 
tegishli hisoblamaydi. Shu konstruktor hisobiga ob‘ektga nisbatan falsafiy 
yondashuv ifodalanadi: ―Kitob – bu bilim manbai.
Konstruktlarning asosiy xarakteristikasi 
 
Konstrukt bipolyarligi hamda qo‗llanilish diapazoni va individualligi 
bilan xarakterlanadi.

---

158
Konstruktning bipolyarligi, uch element o‗rtasida o‗xshashlik va 
farqlarni topish yo‗li bilan olingan ikki qutbning mavjudligini ifodalaydi. 
Konstruktning qutblari individual bo‗lib, ular bir-biriga aynan antonimdek 
qarama-qarshi bo‗lishi shart emas. Shunday qilib, bir shaxsdagi ―beparvolik‖ 
qutbiga qarama-qarshi qilib ―qayg‗urish‖, ―rahmdillik‖ qutblarini, boshqasida 
esa aynan ―beparvolik‖ka – ―emotsionallik‖, ―zavqlanish‖ni ko‗rsatish 
mumkin. Shaxs konstruktlarini namoyon etishda sinaluvchida qutblardan 
birining verbalizatsiyasida qiyinchilik tug‗ilishi mumkin. V.V.Stolin 
ta‘kidlashicha, bir qutbli konstruktlar shuni ko‗rsatadi-ki, inson o‗z ongida 
boshqa bir voqea-hodisa tafakkur jarayonidan tashqarigachiqarib yuboradi. 
Dj.Kellining fikricha, bu yashirin konstruktlar bo‗lib, ongda namoyon 
bo‗lmaydi.
Qo‗llanilish diapazoni – bu ushbu konstrukt yordamida talqin etilishi 
mumkin bo‗lgan ob‘ektlar.
Individuallik shaxsning anglashi bilan bog‗liq bo‗lib, shaxs reallikning 
aktiv tadqiqotchisi sifatida tayyor bilimlarni shunchaki o‗zlashtiribgina 
qolmay, ularni tadqiq etadi, konstruktlaydi hamda gipotezalar chiqaradi. 
Hodisalarni effektiv talqin eta oladigan konstruktlar saqlani, effektiv 
bo‗lmaganlari esa buzilib ketadi. Har bir shaxs o‗zining shaxsiy, unikal 
konstruktini yaratadi.
Bundan tashqari, har bir konstrukt o‗zining fokusi va maydoniga ega 
bo‗lib, uni chegarasidan tashqarida prognoz uchun ishlatish effektiv 
hisoblanmaydi. Konstrukt maydoni – inson ushbu konstrukt yordamida talqin 
qiladigan barcha voqea-hodisalardir. Fokus esa mazkur konstrukt yordamida 
tavsiflash effektli hisoblangan voqea-hodisalar bo‗lib, yanada aniq prognoz 
qilishga olib keladi.