Biofizika kitob yangisi 2013. doc

 
§ 8.4. Quyosh nurining biologik ahamiyati 
 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

175
To’lqin uzunligi 400
nm
dan 100 
nm
gacha bo’lgan elektromagnit to’lqinlar 
ultrabinafsha nurlanish deyiladi. Uning to’lqin uzunligi ko’rinadigan nurlar va 
yumshoq rentgen nurlar o’rtasida joylashgan. To’lqin uzunligi 100 
nm
dan kichik 
bo’lgan to’lqinlar yupqa havo qatlamida ham kuchli yutiladi. Shu sababli 
amaliyotda ultrabinaf
щ
a nurlarning qolgan qismi qo’llaniladi. Fizioterapiya va 
fotobiologiya bo’yicha halqaro kongresda ultrabinafsha nurlanish sohasini shartli 
uchga 
bo’lish 
kelishib 
olingan. 
1–UBNA 
(
)
,
315
400
нм
÷
>
λ
UBN–V 
(
)
,
280
315
нм
÷
=
λ
−
−
С
УФ
H
(
нм
100
280
÷
=
λ
). 
quyosh 
spektrining 
9 
foizi 
ultrabinafsha nurlanishdan iborat, lekin Yer sirtida 280 
nm
dan past to’lqin 
uzunlikli nurlanishlar yo’q va UBN – V dan Yerga atigi 0,1% yetib keladi. Bunga 
sabab atmosferadagi azot va ozon qatlami ularni kuchli yutishidadir. Agarda UBN–
V va UBM–S yutilmaganda edi, yerdagi hamma jonzod halok bo’lgan bo’lar edi.
Sun’iy yorug’lik manbalaridan keng spektrdagi nurlanish olish mumkin. 3000 
K dan yuqori darajada isitilgan qattiq jismlar ko’p miqdorda ultrabinafsha nurlar 
chiqarishi mumkin. Lekin ulardan intensivligi katta bo’lgan qisqa to’lqinlar chiqish 
amalda mumkin emas. Chunki nurlanishning maksimumi 100 
nm 
ga to’g’ri kelishi 
uchun jismni 29000 K. gacha isitish zarur. Bunday harorat faqat yadro portlaganda 
markazida bo’lishi mumkin. Shu sababli qisqa to’lqinli nurlar spektrini 
ultrabinaf
щ
a nurlar chiqaruvchi metall bug’larining elektr razryadlari vaqtida hosil 
qilinadi. Veterinariya amaliyotida 280 – 380 
nm
. to’lqin beruvchi va bakterisid 
(253 – 265
nm
) lampalardan foydalaniladi. Ularni qayd qilish uchun sezgir 
fotoelementlar, fotoplastinkalar, lyuminessent moddalardan foydalaniladi.
Ultrabinafsha nurlar energiyasi ko’rinadigan nurlarnikidan katta bo’lgani 
uchun modda bilan kuchli ta’sirlashadi. Shu sababli ular ko’rinadigan nurlarga 
qaraganda ko’proq fotoeffekt, fotokimyoviy reaksiyalar va lyuminessensiyani hosil 
qilishi mumkin.
Ultrabinafsha nurlarning biologik ta’siri kuchli bo’lgani uchun u 
veterinariyada keng qo’llaniladi. ultrabinafsha nurlarning biologik ta’siri 
mexanizmi juda murakkab bo’lib, hozirgacha aniqlanmagan. Bu holda yutilish 
mexanizmi issiqlik effekti emas, balki fotokimyoviy reaksiyalardir. Ushbu holda 
foton ta’sirida molekulalardan elektron chiqib ketadi va oqsil molekulasi zaryadi 
o’zgaradi. Nurlanish fotolizga olib keladi, ya’ni katta molekulalar bo’laklari hosil 
bo’ladi va ular yuqori biologik aktivlikka egadir. Fotolizni to’lqin uzunligi eritem 
sohada bo’lgan to’lqinlar hosil qiladi. Denaturasiya esa bakterisid to’lqin sohasida 
kuzatiladi. DNK molekulalaridagi nuklein kislotalarida bo’ladigan o’zgarishlar 
hujayralar hayotiy holatiga ta’sir qiladi va ularning o’sishiga va keyin hujayra va 
bir hujayrali organizm – bakteriyalarning halokatiga olib keladi. Turli bakteriyalar 
turli to’lqin uzunliklarda halok bo’lishi mumkin. Masalan, stafilakok to’lqin 
uzunligi 265 
nm
, 
coli
⋅
Ε
- 251