147
Turli ismli qutblar o’zaro tortishadi, bir xillari esa itarishadi.
Xuddi
zaryadlangan jismlar elektr maydoni orqali ta’sirlashgani kabi magnit jismlar ham
bir-biri bilan magnit maydoni orqali ta’sirlashadi.
Faqat xarakatlanayotgan elektr zaryadlarigina (va o’zgarayotgan elektr
maydonlarigina) magnit ta’siriga egadir. Magnit maydon materiyaning maxsus turi
bo’lib, u orqali xarakatlanayotgan zaryadlangan zarrachaga boshqa magnit
momentga ega bo’lgan jismlarning o’zaro ta’siri o’rganiladi. Tabiatda magnit
zarrachalari yo’q.
Magnitni qancha bo’lakchalarga bo’lsak ham
alohida shimoliy qutb va
alohida janubiy qutbga ega bo’lgan magnitni olib bo’lmaydi. XVIII asrda
Daniyalik fizik Ersted chaqmoq nazariyasini o’rgandi, chaqmoq ta’sirida temir
buyumlarning magnitlanishi va kompasning magnitsizlanishini aniqladi. Bu esa
magnit va elektr xodisalar o’zaro bogliq ekanligini ko’rsatadi.
Ersted metall
o’tkazgichdan tok oqayotganda uning atrofidagi magnit strelkasining yo’nalishi
o’zgarishini tajriba orqali aniqladi. Keyinchalik fransuz fizigi Amper tokli ikki
o’tkazgichning o’zaro magnit ta’sirini aniqladi.
7.15-rasm.
Doimiy magnitning qutblari ko’rinishi
.
Magnit maydonni grafik usulda tasvirlash uchun magnit kuch chiziqlari degan
tushuncha kiritiladi.
Magnit maydon kuch chizig’i deb uning ixtiyoriy nuqtasiga o’tkazilgan
urinma magnit maydonining shu nuqtasidagi shimoliy magnit qutbiga ta’sir
etuvchi kuch bilan bir xil yo’nalgan xayoliy chiziqqa aytiladi. Magnit kuch
chiziqlari doimo berk bo’ladi. Tokli o’tkazgich atrofida hosil bo’ladigan magnit
maydon yo’nalishi burg’u qoidasiga asosan aniqlanadi. Unga binoan agar burg’u
ilgarilanma harakat yo’nalishi tok yo’nalishi
bilan mos kelsa, burg’u dastasining
harakat yo’nalishi magnit maydon yo’nalishini ko’rsatadi.
7.16-rasm.
Aylanma tok va doimiy magnitda magnit induksiya kuch
chiziqlarining joylashuvi
.
S
S
S
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
148
Demak, aylanma tok va doimiy magnit maydoni induksiya kuch chiziqlari
joylashuvi bir xil. Shuning uchun 1820 yil Amper doimiy magnitning sababchisi
aylanma toklar ekanligi haqidagi gipotezani ilgari surdi.
Aylanma toklar esa
elektronlarning o’z o’qi va yadro atrofida aylanishi natijasida hosil bo’ladi. Magnit
maydonni miqdoriy tomondan baholash uchun magnit induksiya vektori degan
tushuncha kiritiladi. Bir jismli magnit maydon induksiyasi birlik momentiga ta’sir
etuvchi maksimal magnit momentiga son jihatidan teng bo’lgan fizik kattalikdir.
m
P
M
B
max
=
(7.28)
Mikrotoklar magnit maydonini magnit maydon kuchlanganligi ifoda-laydi, V
- esa ham makro, ham mikrotoklar magnit maydonini xarakterlaydi. U holda ular
orasida quyidagi bog’lanish mavjud.
H
B
0
µµ
=
(7.29)
0
µ
– magnit doimiysi, 4
⋅
⋅
π
10
-7
Gn/m
µ
– o’lchamsiz kattalik bo’lib magnit kirituvchanlik deyiladi. U makrotoklar
maydoni, mikrotoklar maydoni hisobiga qanchaga kuchayishini ko’rsatadi.
Magnit maydoni ham superpozisiya prinsipiga amal qiladi.
∑
=
=
n
i
i
B
B
1
(7.30)
Magnit induksiyasi birligi qilib tesla (Tl) qabul qilingan.
1 Tl – bu shunday bir jinsli magnit maydon induksiyasiki, unda bir amper tok
o’tayotgan 1m
2
yuzali konturga 1
м
н
⋅
aylantiruvchi moment ta’sir qiladi.
Amperning aniqlashicha
magnit maydonidagi d
l
o’tkazgichga maydon
tomonidan ta’sir etadigan dF kuch undan o’tuvchi tok kuchiga,
Ι
d
l
element
uzunligiga va magnit maydon induksiyasiga proporsionaldir.
dF =
I
[ d
l
, B ] (7.31)
Ta’sir etuvchi kuch yo’nalishi chap qo’l qoidasiga asosan topiladi.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
149
7.17-rasm.
Magnit maydon kuchining yo’nalishini aniqlashning chap qo’l
qoidasi.
Agar chap qo’limiz shunday qo’yilsaki, unga qo’limiz kaftiga magnit maydon
kuchlanganlik vektori kiradigan va yozilgan to’rtta barmog’imizni esa tok bo’ylab
yo’naladigan qilib joylashtirsak, u holda bosh barmog’imiz bu tokka ta’sir etuvchi
kuch yo’nalishini ko’rsatadi. Amper kuchi moduli quyidagi formula bilan
ifodalanadi.
α
IBdlSin
dF
=
(7.32)
α
- d
l
va B orasidagi burchak. Ikkita parallel tok uchun Amper qonuni
quyidagicha bo’ladi.
dl
R
I
I
dF
o
⋅
=
2
1
2
4
π
µµ
(7.33)
Harakatlanayotgan zaryadlangan zarrachaga magnit maydon tomonidan ta’sir
etuvchi kuch Lorens formulasi orqali ifodalanadi.
α
υ
sin
B
q
F
=
(7.34)
α
-
υ
va
B orasidagi burchak, q-zarracha zaryadi,
ϑ
- uning tezligi,
Β
- magnit maydoni induksiya vektori kattaligi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
