Biofizika kitob yangisi 2013. doc

ρ
.om.
m. 
Modda 
ρ
.om.
m. 
1 
Miya suyuqligi 
0,55 
Yog’ to’qimasi 
33 
3 
Qon plazmasi 
0,71 
Quruq teri 
10
5 
4 
Qon 
1,7 
Suyak 
10
7 
5 
Muskullar 
2,0 
Kimyoviy toza suv 
10
6 
6 
Jigar 
3,3 
Kumush 
8
10
6
,
1
−
⋅
7 
Miya 
14 
yantar 
10
18 
Aktiv, induktiv va sig’im qarshilikka ega bo’lgan zanjirdan o’zgaruvchan tok 
o’tganda tok kuchi va kuchlanish orasidagi bog’lanish Om qonuni orqali 
ifodalanadi, ya’ni
Z
U
I
=
(7.23) 
Bunda 
Z
– zanjirdagi to’la qarshilik. Biologik tizimlarda umuman olganda 
induktivlik bo’lmaydi, shu sababli to’la qarshilik aktiv va sig’im qarshilikdan 
iborat bo’ladi. Agarda aktiv va sig’im qarshiliklar ketma-ket ulangan bo’lsa, u 
holda to’la qarshilik quyidagi formula bilan aniqlanadi, ya’ni
Z
= 
2
2
2
1
c
R
ω
+
(7.24) 
Bunda 
πν
ω
2
=
- o’zgaruvchan tokning doiraviy chastotasi, 
с
R
с
ω
1
=
- sig’im 
qarshilik. Reaktiv qarshiligi, ya’ni sig’im va induktiv qarshiliklari, bo’lgan 
zanjirlarda tok kuchi va kuchlanish o’zaro 
ϕ
fazasiga siljigan bo’ladi. Masalan, 
aktiv va sig’im qarshiliklar ketma-ket ulanganda ulardagi tok kuchlari orasida faza 
siljishi ulardagi kuchlanishlar tushuvi orqali aniqlanadi.
Rc
R
R
R
J
JR
U
Uc
tg
c
R
C
R
ω
ϕ
1
=
=
=
=
(7.25) 
Biologik tizimlar sig’imi hujayra membranasi sig’imi S
m
va hujayra 
qutblanishi sig’imi S
q
orqali aniqlanadi va ular ketma-ket ulangan, deb olinadi. U 
holda natijaviy sig’im
Ск
C
м
C
1
1
1
+
=
Ск
См
СмС
С
+
=
(7.26) 
S
q
– qutblanish sig’imi elektr maydon ta’sir etish vaqtiga bog’liq. 
O’zgaruvchan tok chastotasi kichik va uzoq vaqt ta’sir qilganda qutblanish sig’imi 
hatto statik sig’imdan ham katta bo’lishi mumkin. O’zgaruvchan tok chastotasi 
qancha yuqori bo’lsa qutblanish sig’imi shuncha kam bo’ladi va chastota 10 kGs 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

144
statistik sig’imdan bir necha karra kichik bo’ladi, ya’ni S
q
<< S
m
u holda (7.26) ga 
binoan 
к
C
C
≈
deb olish mumkin.
Biologik tizim uchun ekvivalent sxema quyidagi rasmda keltirilgan 
7.14-rasm. 
Biologik tizim uchun ekvivalent chizma.
Bunda, R
q
-hujayra membranasida hosil bo’ladigan qutblanishlar tufayli 
vujudga keladigan aktiv qarshilik. Qutblanish qarshiligi qutblanish sig’im kabi 
chastota va vaqtga bog’liqdir. Qutblanish sig’imi va qarshiligi bilan ketma-ket 
hujayra sitoplazmasining aktiv qarshiligi R
a
ulangandir. Tok hujayradan tashqari 
suyuqlik orqali ham o’tadi, shu sababli hamma hujayra ichidagi qarshilik 
hujayradan tashqari qarshilik bilan shunt qilinadi, kichik chastotalarda qutblanish 
bilan bog’liq effektlar xuddi o’zgarmas tokdagi kabi kattadir. Shu sababli S
q
va R
q
lar ham kattadir, hujayralar oralig’i katta bo’lganda ular qarshiligi kichik bo’lib, 
asosiy tok 
R
t
shunt qarshilik orqali o’tadi. Agarda hujayralar oralig’i kichik bo’lsa, 
R
t
qarshilik oshadi va o’lchanadigan qarshilik R
q
bilan aniqlanadi. R
q
ning 
membrananing 
o’tkazuvchanligiga 
bog’liqligidan 
kichik 
chastotalarda 
o’lchanadigan qarshilik membrana kirituvchanligidan iborat bo’ladi. Chastota 
oshishi bilan qutblanish effektlari kamayadi va demak S
q
ham kamayadi. Bir necha 
MGs chastotalarda membrananing qutblanishi amalda yo’qoladi va R
q
, S
q
ni 
e’tiborga olmasa ham bo’ladi. U holda yuqori chastotalarda o’lchangan qarshilik
Т
к
Т
к
R
R
R
R
Z
+
⋅
=
(7.27) 
Bundan biologik tizimlarning yuqori chastotalarda o’lchangan qiymati 
ulardagi ionlar konsentrasiyasi o’lchovi bo’lishi mumkin. Chastota 1GGs va undan 
yuqori bo’lganda qutblanish yana kamayadi va dielektrik kirituvchanlikning 
kamayishiga olib keladi. Shunday qilib, elektr o’tkazuvchanlik ham hujayra 
membranasi xossalari bilan hamda hujayra va hujayra oralig’idagi suyuqlik 
xossalari bilan bog’liqdir.
Yuqorida aytilganidek, tirik organizm solishtirma qarshiligini o’lchash 
murakkabdir. To’qimalarda bo’layotgan o’zgarishlar haqida ma’lumot olish uchun 
veterinariyada shamollashlarni tashxis qilishda ularning elektr o’tkazuvchanligi 
o’zgarishi kuzatiladi. Shamollashning boshlang’ich davrida hujayra tuzilishida 
o’zgarish sezilarli bo’lmaydi va elektr qarshiligida ham o’zgarish bo’lmaydi.
Ammo, bu holda hujayra va to’qimaning shishishi kuzatiladi va hujayralar 
oralig’i kichrayadi. Bu esa aktiv qarshilikning oshuviga olib keladi. Yuqorida 
aytilganidek, kichik chastotalarda to’qima qarshiligining asosiy qismi hujayralar 
oralig’i qarshiligidan iborat bo’ladi. Shu sababli kichik chastotalarda qarshilikni 
o’lchab shamollash boshlanganini aniqlash mumkin. Shamollashning keyingi 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

145
oshishida hujayra kimyoviy tarkibi va tuzilishi o’zgaradi, membrananing ionlarni 
o’tkazuvchanligi oshadi. Bu esa elektr sig’imning va hujayra qarshiligining 
kamayishiga va oqibatda umumiy qarshilikning kamayishiga olib keladi. Shunday 
qilib, past chastotalarda to’qimalar elektr qarshiligining kamayishi shamollash 
jarayonining boshlanishidan darak beradi.
Tirik organizm to’qimasining to’la qarshiligi qon aylanishiga bog’liqdir. Qon 
hujayra va tomirlar devoriga qaraganda kichik solishtirma qarshilikka ega. Shu 
sababli sistola paytida to’qimalarning qon bilan to’lishi to’qima qarshiligining 
kamayishiga, diastola vaqtida oshishiga olib keladi.
To’qimalar elektr qarshiligini periferik qon aylanish orqali o’lchash usuliga 
reografiya deyiladi.
Bu usulda chastotasi 20 – 30 kGs li o’zgaruvchan tok yordamida yurakning 
bir urish siklida to’qimaning ma’lum qismida to’la qarshilik o’lchanadi. Bu usul 
yordamida bosh miya tomirlari (reoensefalografiya), o’pka (reapulmonografiya), 
ko’z (reooftalmografiya) tekshiriladi.