Mamleketlik universiteti jumanov m. A

3.8. Igalhqqa haywanlardm ekologiyahq beyimlesiwleri
Haywanlardin tirishilik iskerlikleri 
suw menen tigiz 
baylanisqan. Osimlikler bir jerde osip igalhqti tamirlan, deneleri 
arqali qandirsa, haywanlar igalhqti aktiv hareket etip izleydi. Olar 
denesinde igalhqti basqanw ham suw almasiw mexanizmleri 
osimliklerge sahstirganda jiida quramalasqan.
Haywanlardin aziqhgmda yaki hawada, ortaliqta lgalliq 
jeterli bolmasa, olardm kobeyiw darejesi kemeyip ketedi. Igalhqti 
suyiwshi formalarda bolsa osiwi ham rawajlamwi paseyedi, omiri 
qisqaradi, olim kobeyedi.
Suw quslar omirinde eh zanir ekologiyahq faktor esaplanadi. 
Maselen, qarhgashlar, ryabchikler, shimshiqlar ham basqalar 
ozleri suw ishiwleri menen bir qatarda denesin suwga batmp,
ne

---

piirlerin igallap uyalarma banp, balalan sol igal parlerin 
(uinsiqlan menen siirtip, ozlerine jeterli igalliq aladi.
Haywanlar denesinde igalfiqtm saqlaniwma olar ustindegi 
(urli sirtqi qaplamalar jardem beredi. Maselen, nasekomalar 
ustindegi xitin, jer bawirlawshilar denesi ustindegi teri (jilan, 
kesirtke), quslar listindegi qahn parler, sut emiziwshiler ustindegi 
junli teri h.t.b.
Haywanlardin 
suw 
aliw 
derekleri. 
Omirtqali ham 
omirtqasiz haywanlar suwdi tiirli jollar menen aladi: 1) suw 
dereklerinen suwdm ishiliwi na yjesinde awiz bosligi, ishek ham 
iisqazanga 
otip, denege tarqaladi. 
2) 
Aziqliq qurammdagi suwdan, 
igalliqtan paydalamladi. 
Bunday 
toparga 
kopshilik 
shol 
haywanlan kirip, olar kop waqit suwsiz jasaydi. Bularga 
kemiriwshi tishqanlar, kesirtkeler, eshkiemer, jilanlar misal 
holadi. 3) Bazi bir haywanlarda, amfibiyalarda suw teri arqali 
denege sinirilip otedi. Ayinm janlikler, keneler denesindegi 
kutikulalar arqali suw olardm denesine otedi. Puw menen 
(oyingan hawadagi igalliqtan Kolorado qonizi, йу buyimlarinda 
ashirasatugm keneler tohq paydalanadi. 4) Metabolizm joli 
menen, bunda haywanlar denesindegi maylardin oksidleniwinen 
payda bolgan suw esabman almadi. Ulken haywanlarda, jer 
bawirlawshilarda, (tuye, saygaq, tishqan ham porsiqlarda) 
biologiyaliq oksidleniw natiyjesmde denedegi maydan metabolik 
suw payda boladi. Suwdi juda qiymliq penen tabatugm haywanlar 
bar igalliqti unemlewge beyimlesken, yagmy olar tunde 
tcmperatura paseygende tirishilik iskerligi aktivlesedi, kem dem 
aladi, deneden shigatugm artiqsha zatlar qurgaq, suwsiz ham 
terlew kem boladi. Bunday qasiyetler juda qurgaq sharayat - shol 
ham dalalarda jasaytugm orkeshli tuyeler, bazi kemiriwshiler ham 
har qiyli janliklerde boladi.
Igalliq haywanlar denesinen dem aliw, teri arqali terlew, 
puwlamw, 
sidik ham 
aziqliq 
qaldiqlan 
arqali 
shigadi, 
sariplanatugm igalliq qabil etiletugm suwga ten boladi, bolmasa 
haywanlar nabit boliwi mumkin.
Haywanlar oz denelerindegi suw balansin basqariwda minez- 
qulqi, morfologiyaliq ham fiziologiyaliq jollar menen ortahqqa 
beyimlesedi.
117

---