ham sol jagdayga olardm iykemlesiwinen ibarat, yagniy issiliq
jctispegen
dawirde
ayinm
haywanlar
tm ishhq
dawirine
(gcteroterm turler) ketedi. Bunday jagday pas temperaturali
rayonlarda ushiraytugm ayinm gomoyoterm haywanlar (ayiwlar,
suroklar, tasbaqalar) da ushiraydi. Temperatura paseyiwi menen
onday haywanlarda zat almasiw processi ham rawajlamw
paseyedi;
3)
qolaysiz
temperaturadan
qashiw
joli.
Hamme
organizmler ushm uluwmaliq narse,
olardm osiwi, kobeyiwi ham
rawajlamwi, osimliklerdin kogerip shigiwi, tuqimnm oniwi,
giillewi, tuqun ham miywesinin pisiwi, haywanlardin kobeyiw
waqti jil mawsimlerinde qolayh temperatura dawirlerinde j iizege
keledi.
Solay
etip,
turli
tabiyiy
zonalarda
ushiraytugm
organizimlerdih
ekologiyaliq
toparlan,
sol
zonalardm
temperaturasi, omn ozgeriwi ham basqa faktorlar menen
kompleks tasir qiliwma ken beyimlesken.
1918-jih A.Xapkins jaratqan bioklimatik mzam boymsha
osimliklerdin fenologiyahq waqiyaliqlan Jerdin kenisligi, uzmligi
ham teniz betinen biyikligi menen baylamsqan.
Alimnm esaplap
shigiwi boymsha, arqa-shigisqa qarap juriw ham tawga koteriliw
menen organizmler tirishiligi dawirli ozgerislerinin otiwi
keriisliktin har l°da uzmliqtm 5° ham biyikliktin har 100 m de 4
kunge kesh qaladi.
Aym m jagdaylarda osimlik
ham
haywanlardin tarqahw shegaralarin jildm ortasha temperaturali
kiinler sam menen baylamstiradi.
Lekin,
organizimlerdin
tarqahwmda kiinnin ortasha temperaturasm ozgertip turiw
jagday lannda basqa
ekologiyaliq
lqlim ham makroiqlim
faktorlarmm kompleks halda tasiri tilken ahmiyetke iye. Bir
ekologiyaliq faktordin ayriqsha
tasiri tiri organizimlerdin
quramali bolistiriliwi ham tarqaliw nizamlarm aship bere almaydi.
Organizmlerdin bolistiriliw mzamlan tiykarmda, olardm
bipolyarliq qasiyetleri aynqsha ahmiyetke iye. Bul nizamlardm
manisi sonnan ibarat, ortasha zona joqari kenliklerde (yaki yarim
sharlarda)
ushirasatugm
organizmlerdin
sistematikahq
tartiplerinde ham olardm qatar biologiyaliq belgilerinde biraz
103
uqsasliqlar bar. Organizimlerdin uqsashqlan qurgaqshiliqta ham
tenizde ushirasatugm flora ham fauna wakillerine tiyisli.
Bipolyarlaq
har turli
kenisliklerde
ushirasatugm
tiri
organizimler turlerinin qurammdada baqlanadi, yagniy tropikaliq
zonalarda turlerdin kopligi, har turliligi baqlansa joqari
kenisliklerde turlerdin kemligi kozge taslanadi.
Temperatura-jilhliqtm
bolistiriliwine
asirese
jerdin
topografiyaliq jagdayi, moxlar menen qaplangan donlikler,
batpaqhqlar ulken tasir korsetedi. Qiyaliqlardm tikjarlardm arqa-
qubla jerlerinde temperatura kiishli panqlanadi. Sogan qarap
osimlik ham haywanlardm lilken kishi toparlan payda boladi.
Oypatliqlarda,
shuqirlarda
temperatura tomen,
kundizgi
temperatura joqan ham bunday jagday biyiklikler issihgman panq
qiladi.
Issiliqtih bolistiriliwindegi parqi asirese tawli jerlerde
korinedi, yagniy tawga har
100
m koterilgen saym hawamn
temperaturasi 0,5°C qa tomenlep baradi. ,
Tawli jerlerdegi kushli ham ulken balent-pasliklerde
temperaturanm ozgeriwi tiykargi sebep bolip tabiladi. Taw
janbawirlannm qublaga qaragan qiyaliqlan
arqa qiyaliqlarga
qaraganda kobirek issiliq aladi. Arqa yanm sharlardm qubla
qiyaliqlannda togaylar anagurlim
balentlikke koterilse qubla
yanm sharlarmda bolsa kerisinshe, Pamir-Alay taw sistemalarmin
arqa eteklerinde uluwma togay payda etpeydi. Bumn tiykargi
sebebi qubla taw janbawirlannm kushli qiziwi, joqari temperatura
ham lgalliqtm tez puwlamp, kemeyip ketiwi, tiykargi keri
ekologiyahq sebep boladi.
Hawa temperaturasmin ozgeriwi menen topiraqtm da
temperaturasi ozgeredi.
Topiraq reni, duzilisi ham ondagi
lgilhqtin mugdarma qarap har turli temperaturam qabil etedi,
qizadi ham issiliq tutadi.
Hawa ham topiraq temperaturasmin ozgeriwi lgalliqtih ham
hawa tolqmlannm ozgeriwine alip keledi, payda bolgan samal
bolsa puwlaniwdi kusheytedi. Sonm ushinda har bir jerdin jagdayi
jilhhqtm bolistiriliwine qarap basqa ekologiyahq faktorlardin
kompleks halda organizmlerge tasir etiwin aniqlaydi.
104
