Mamleketlik universiteti jumanov m. A

17.1. Ekologiyaliq talim-tarbiyanm ahmiyeti, waziypalan ham
basqishlan
Ozbekistan hiikimeti basshilari tarepinen shigarilgan kop 
qararlarda tabiyatti qorgawga qaratilgan islerdi keneytiriw ham 
quramlastiriw hamde bul taraw boymsha qanigelerdi pan-texnika 
rawajlamw talabma juwap beretugm darejede tayarlaw kozde 
tutiladi. Bul mashqalanm sheshiliwi hukimetimiz siyasiy- 
ekonomikaliq 
rawajlamwm 
jana 
basqishqa 
koteriwde 
planetamizdin bir bolimi bolgan ana tabiyatimizdi saqlaw, omn 
tabiyiy bayliqlarman rejeli ham unemlilik penen paydalaniw, tiri 
janlikler, sonin ishinde, insan ushm taza hawa, suw ham topiraq, 
bay osimlik ham haywanlardin jasaw ortaligm saqlawida kerek.
Elimizde ilim-texnika, islep shigariwda materialliq ham 
agartiwshiliq kushlerdin rawajlaniwi ushm maghwmatli ekolog 
tarbiyashilar, ekolog-pedagoglar, ekolog-texnologlar, ekolog- 
injener, ekolog-instruktorlardm boliwi hazirgi zaman talabi bolip 
qaldi.
Xaliq xojaligmm turli tarawlari boymsha magliwmatli, 
tajiriybeli 
ekolog-agroximik, 
ekolog-entomolog, 
ekolog- 
agrobiologlar kerek bolip, olar jumis processinde kelip shigatugin 
har-qiyli mashqalalardi sheshiw barisinda ekologiyaliq is-ilajlardi 
qollap, qorshagan ortaliqti qorgawdi amelge asinwi kerek. 
Bunday qiym maselelerdi sheshiwde 
qorshagan 
ortaliqti 
qorgawga 
qaratilgan 
ekologiyaliq 
talim-tarbiya 
shanaraq, 
baqshalar, mektepler, oqiw orinlan, joqari oqiw orinlan ham turli 
karxanalar, sholkemlerde uzliksiz alip bariliwi kerek. Natiyjede 
orta ham joqan magliwmatli qanigeler jetisip shigadi ham olar 
xaliq xojaligmm turli tarawlarmdagi kop qirrali qanigeler menen 
birgelikte awil xojaliq, turli basqishtagi awir ham jenil sanaat 
karxanalari, transport xojaliqlannda ekologiyaliq tazaliqqa itibar 
qilgan halda jumis alip baradi.
Qorshagan ortaliqti qorgaw jankuyerlik penen amelge asinw 
barismda, ekologiyaliq magliwmatli qanigeler tayarlawda barliq 
joqari oqiw ormlan ken kolemde jana tayarlangan rejeleri, oqiw 
dastiirleri tiykarinda jumis alip bariwlan kerek. Maselen, 1) 
Tarbiyashi, ekolog-metodist, «ekolog-pedagog», «ekolog -
472

---

intruktor» lardi pedagogika joqari oqiw ormlan; 2) Ekologiyaliq, 
«ekolog-injener», 
«ekolog-texnolog», 
«ekolog-avtotransport 
xizmetkeri», «ekolog-agroximik» siyaqli qanigelerdi OzMU, 
TashMAU, SamMU, QMU siyaqlilar tayarlawi mumkin. Bunday 
qanigeler baqshalar, mektepler, licey, kolledjler, joqari oqiw 
ormlan, ilimiy-izertlew institutlan, illken-ulken awir ham jenil 
sanaat karxanalannda xizmet etiwi mumkin.
Keleshekte jetisip shigatugm turli tarawdagi ekologlar 
zamanagoy 
panlerden 
magliwmat 
aladi, 
ilim-texnika 
jetiskenlikleri menen tamsadi. Baqsha, mektep, karxanalarda islep 
shiganw tajiriybesin otip, ozlerinin ameliy qabiletlerin asiradi. 
Joqari darejeli jas qanigeler bolip, tabiyat ham jamiyet mzamlarm 
teren liyrenip, olardi turmisqa en jaydirip, qorshagan ortaliqti 
qorgawda unamli turde sheship, gozzal ham korkem tabiyat, 
ondagi taza suw, taza hawa, taza, teberik topiraq, renli osimlik 
alemi ham bay haywanat dunyasi, tawsilmaytugm jer listi ham jer 
asti bayhqlardi keleshek awladlarga qaldmwga xizmet etedi. 
Xojaliqlardin siyasiy - ekonomikaliq ham ekologiyaliq turgm 
halda rawajlamwma tiykar jaratadi.
Dunyamn turli orinlarmda juzege kelip atirgan ekologiyaliq 
jagdaylar, maselen, Afrika, Qubla Afrika, Evropa, Sibir 
togaylarmin azayip ketiwi, tenizlerdin pataslamwi, Aral quriwi, 
atmosferamn zaharleniwi ham azon tesiklerinin payda boliwi, 
awil xojaliq jerleri eroziyasi, topiraq qurammda ximiyaliq zaharli 
zatlardin hadden tisqari artiqligi, aqaba ishimlik suwlari 
quramimn buziliwi ham aqibette insanlar salamatligma unamsiz 
tasiri, qorshagan ortaliqti qorgawga qaratilgan ekologiyaliq talim
- tarbiyamn ilimiy tiykarlangan reje ham dastur tiykarmda alip 
bariw kerekligin kun tartibine qoydi. 
Bunday dasturler 
YUNESKO, YUNEPlar tarepinen bunnan 30 jillar aldm ken ham 
har tarepleme islep shigilgan.
Tabiyatti suygen insanlar, omn har bir qaris jerinde bolip 
atirgan unamli ham unamsiz ozgerislerdi sezedi, baqlaydi, 
tabiyatqa jardem beredi, yagniy jigilgan putam tikleydi, kesel 
bolgan haywandi emleydi, patas suwdi tazalawga hareket etedi, 
jamp atirgan zatlardi oshiredi ham tagi basqalar. Insannin bunday
473

---

unamli hareketleri о п т alemdegi orm ham sol jerdi qorgawga 
qabillanganligi.
Hazirgi к unde xojaliqtm turli tarawlarm rawajlandiriw menen 
bir qatarda qorshagan ortaliqti qorgaw ham tabiyiy bayliqlardan 
unemlilik 
penen 
paydalaniwga 
qaratilgan 
teren 
bilimli, 
ekologiyaliq maghwmatqa iye jaslardi orta ham joqari bilim 
dargaylarmda tayarlaw ham tarbiyalaw waqti keldi.
Ekologiyaliq talimnin teoriyaliq tiykari - qorshagan ortaliqti 
qorgawga qaratilgan talimdi baqsha - mektep, ulken-kishi oqiw 
orinlan, joqan oqiw ormlarmda belgilengen oqiw reje ham 
bagdarlamalan tiykarmda alip banw hamde jetik qanigeler 
tayarlawdan ibarat. Jiynalgan tajiriybeler uliwmalastinlip, bir 
pedagogikaliq turge keltirilip, oqiw bagdarlamasi, sabaqliqlar 
duziledi.
Ekologiyaliq talim-tarbiyamn tiykargi waziypasi ham 
maqsetleri insandi tabiyat penen ham onda bolip atirgan waqiyalar 
menen qiziqtmw, insan ham tabiyat ortasmdagi mashqalalardm 
kelip shigiw sebeplerin amqlaw, sheshiw jollan, sharalarm tabiw 
jeterli ekologiyaliq bilimlerge iye bolgan halda qorshagan ortaliqti 
orgawdi amelge asiriw bolip tabiladi. Ekologiyaliq talim- 
tarbiyamn waziypalan tomendegilerden ibarat:
1. 
Jamiyet ham tabiyattin rawajlamw mzamlan: olar 
arasmdagi qatnaslardi teren uyretiw ham zamanagoy pikirler 
alatugin shaxsti tayarlaw;
2. 
Siyasiy-ekonomikaliq rejelestiriw ham islep shiganw 
kushlerin bagdarlawda turli tabiyiy jerlerdin ekologiyaliq jagdayin 
biletugin ham keleshektin ekologiyaliq rejesin duzetugin awladti 
tarbiyalaw;
3. 
Har bir insan, jamiyet ham jamiyet ishindegi turli 
toparlar, taypalar, klasslardin ozleri jasap turgan tabiyat, omn 
bayliqlarm saqlawga xizmet etetugm jaslardi jetistiriw;
4. 
Jamiyet agzalarma ozlerinin siyasiy, madeniy, diniy 
qaraslan ham йгр-adetlerin rawajlandmwda jasap turgan jer, 
oypatliqlar, tawlardm 
gozzalhgi, olardm insan omiri ham 
salamatligmdagi ahmiyetin tusindiriw, jas awladta tabiyatqa 
degen mehir-muxabbat oyatiw jumislann alip banw.
474

---

Joqaridagi 
waziypalardi 
amelge 
asiriwda 
baqsha 
tarbiyashilari, mektep ham oqiw ormlan oqitiwshilan, turli 
oyinlar, kinofilmler arqali tabiyiy ham siyasiy panlerdi otiwde 
ozleri jasap turgan jerdegi tabiyiy waqiyalar ham ekologiyaliq 
jagdaylarga baylanistirip, talim - tarbiya jumislann alip banwi 
hamde sabaqlar otiwi kerek.
Sonday isler amelge asirilganda har bir baqsha balasi, mektep 
oqiwshisi ham talabalar osimliktin quriwi, qustm ushalmasligi, 
togaylardin janiwi, suwdin biykarga agiwina biyparwa bolmaydi. 
Tabiyat, omn janliklerine, ozi ishetugin suwga jam ashiydi, 
awhaldi jaqsilaw ushm ishki umtiliwi juzege keledi. Bul bolsa 
insandagi jana biologiyaliq kush bolip esaplanadi. Onm jana aqili 
ham bilimliliginin jetkilikliligi, ekologiyaliq talim-tarbiyamn 
jenisi boladi.
Ekologiyaliq talim tiykari insan, jamiyet agzalarm tabiyat 
ham omn bayliqlarm saqlaw, unemlilik penen paydalamwda tuwri 
ham aqilga muwapiq jol tutiwi, ameliy islerdi ortaliq 
mashqalalarm 
sheshiwge 
qaratiwi, 
shaxstm 
ekologiyaliq 
taliymati, tarbiyasi ham madeniyatma baylamsli.
Ekologiyaliq talim-tarbiyamn tiykargi basqishlarman biri 
respublikamizda tabiyatti saqlaw, onm turli bayliqlarman 
unemlilik penen paydalimw bansinda uzliksiz ekologiyaliq 
talimdi sholkemlestiriw ham sol tarawga baylamsli uliwma 
talimdi 
baqshadan 
baslap 
turli 
karxanalarda 
islewshi 
xizmetkerleri, basliqlan arasinda alip banwdan ibarat.
Bunin ushm tomendegi jumislardi amelge asiriw lazim:
1. 
Tabiyatti qorgawga qaratilgan ekologiyaliq talim- 
tarbiyani kusheytiw ham tuwri jolga qoyiw ushm pedagogikaliq 
tajiriybeler, baqlawlar alip banw menen bir qatarda oqiw rejeler, 
dasturler ham oqiw sabaqliqlarm jaratiw, jeterli darejedegi joqari 
magliwmatli qanigeler tayarlaw;
2. 
Ekologiyaliq talim-tarbiyam hamme jerde aymaqtin turli 
toparlari ortasmda uzliksiz alip bariw, oqiwshilardi tabiyatqa 
mehir-muxabbat oyatiw, olardin bilimlerin asiriw, tabiyiy 
bayliqlardi saqlaw, unemlew bansinda jaslardi ekologiyaliq 
ekonomist etip jetistiriw;
475

---

3. 
Waqiyalardi uyreniw, ortaliqti qorgaw barismda baqsha, 
mektep balalarman baslap, lilken jas basshilarda ekologiyaliq 
talim-tarbiyaga qaratilgan shidam, sabir, taqat konikpeler payda 
etip, olarga qorshagan ortaliqqa qaratilgan talim beretugm qisqa 
ham kop jilliq kurslardi sholkemlestiriw;
4. 
Ekologiyaliq talim-tarbiya algan insanlar ozleri jasap 
turgan jerlerdin ekologiyaliq jagdaylardan xabardar bohwlan, 
jaslarga uyretiw, tabiyatta ekologiyaliq ozgeris payda bolsa, 
kerekli sholkemlerge xabar beriw jollarm biliwleri kerek.
Ekologiyaliq talimdi zaman talaplarman shette qalip 
ketpewi, Ozbekistan Respublikasmin «Bilimlendiriw haqqmdagi 
ntzam» ham «Kadrlardi tayarlawdin milliy bagdarlamasi» nda 
korsetilgen uzliksiz principlerge maslasiwi qanday boliwi kerek 
degen sorawga juwap tabiwda.
Hammemiz talim sozin jiida bolmaganda kunine bir marte 
tilge alsaqta, biraq omn uliwma qabil etilgen tiisinigine oz 
itibarimizdi barha qaratpaymiz. Talim - bilim beriw, mamanliq 
ham konlikpeler payda etiw 
processi, adamdi omirge ham 
miynetke tayarlawdm tiykargi qurali, amgiragi sistemasi. Sebebi, 
talimnin uzliksizligi sistemalasqan.
Uzliksiz talim tajiriybeli konkurenciyaga shidamli kadrlar 
tayarlawdin tiykan bolip talimnin hamme tiirleri, mamleket talim 
standartlan, kadrlar tayarlaw sistemasi duzilisi ham omn iskerlik 
korsetiw 
ortaligi 
esaplanadi. 
6zbekistan 
Respublikasi 
Bilimlendiriw haqqmdagi 
nizammm 9-statyasina kore