Mamleketlik universiteti jumanov m. A

io ooo 
jil
Kol suwlan
17 
jil
Batpaqli suwlar
5 jil
Darya ozenleri suw
16 kiin
Atmosferadagi lgalliq
8 lain
Organizmdegi suw
Bir neshe saat
354

---

Teniz ham okeanlar, jer betindegi barliq ulken - kishi suw 
hawizlerden puwlangan suw, puwlar jawm, qar, sel jagdaymda 
okeanlar ham jer betine qaytip tusedi. Jer betinin suw balansi 
boyinsha: tiisetugin jawinlar 108,4 mm km3, sarrplaniw 108,4 min 
km3, sonnan puwlamw 71,1; agim 37,3 min km3. Songi 100 jil 
ishinde Diinya okeanmin betinen jilma ortasha 1,2-1,5 mm 
koteriledi. Bul qurgaqshiliqtan agip kelip atirgan (430-570 km3) 
ham qaytpaytugin suw esabman jiizege keledi.
Okeanlar, tenizler, daryalar, koller, muzliqlar, qar qaplami 
ham de topiraq, osimlikler betinen jilma 525100 min km3 suw 
puwlanadi. Okean ham tenizler betinde bolatugm puwlaniw 
atmosfera igalliginm tiykargi deregi bolip tabiladi. Bul igalliqtin 
lilken bolimi jawinlar sipatmda okean ham tenizlerge tiisip, 
suwdin kishi aylanba hareketin payda etedi. Igalliqtin az bolimi 
bolsa, suwdin lilken aylanba harektinde qatnasip, jer beti menen 
oz-ara quramali processti kiritedi. Suwdin lilken aylanba hareketi 
bir qatar jergilikli ham ishki aylanba hareketlerin oz ishine aladi:
ol jer beti, jer asti ham atmosferada suwdm har tiirli formadagi 
hareketi bolip, sanplamw tiklemwde boladi.
Atmosfera jawinlari materikler betine tiisip, topiraqlarga 
sinedi, taw etekleri boylap agadi ham daryalar, koller ham de 
batpaqliqlardi payda etedi. Topiraqlarga singen suwdin bir bolimi 
tikkeley puwlamp ketedi ya bolmasa osimlikler puwlandiradi, bir 
bolimi bolsa jerdin teren bolimlerine sinip, jer asti suwlarin payda 
etedi.
Jer asti suwlan bolsa darya, kol ham batpaqhqlardin 
toymiwma qatnasadi yaki jer asti jollan menen tikkeley tehizlerde 
puwlamp, atmosferaga otken suw okeanga qaytip kelip, onnan 
puwlangan suw ornm toltiradi.
Okeannan puwlamp koterilgen suwdi hawa agimlan 
materiklerdin ishki bolimlerine alip baradi ham jawm yaki qar 
formasmda jawadi, yagniy okeanlardan adewir uzaqta bolgan 
aymaqlarga suw beredi. Bul jawinlar jane puwlanadi, bir bolimi 
jerdiii teren qatlamlanna simp bir bolimi bolsa jer 
usti
suw agimm 
payda etedi. Solay etip, darya suwlarmm okeanlarga qaytip kelip 
qosihwi menen suwdm jer sharmdagi lilken aylanis hareketi 
tawsiladi. Som aynqsha aytip otiw kerek, gidrosferamn suw
355

---

zapasi diinya boymsha aylamsi sebepli toqtawsiz tiklenip turadi. 
Bul 
processtin 
tezligi 
har-tiirli. 
Gidrosferanin 
har-tiirli 
bolimlerinde suwlar har-tiirli waqitta toliq janalanadi.
Suwdm aylanis hareketi processinde okeanlar suwdih toliq 
almasiwi 2500-3000 jil dawam etedi. Jer asti suwlarimn qayta 
tikleniwi adewir uzaq 1400-5000 jilga jaqm dawam etedi.
Jer betindegi daryalardm bir jilliq uluwma agimi 388000 km3 
qa ten. Darya ozenlerindegi suw har 11-16 kunde bir marte yaki 
jilma 32 marte almasadi. Suwdih almasiwi asirese, shor suwdm 
payda boliwmda jawinlar tiykargi roldi oynaydi. Uluwma putkil 
gidrosfera 2800 jiida almasadi, yagniy suw janalanadi.
Songi waqitlarda suwdih tabiyatta aylanisina insannin xojaliq 
iskerligi ulken tasir korsetpekte. 
Maselen, Orta Aziyada 
suwgarilatugm jerlerdin maydanmm keneyiwi, koplegen suw 
saqlagishlar ham kanallardin payda bohwilan igalliqtin sol 
aymaqta aylanis hareketine sezilerli tasirin korsetedi.